Қадірлі талапкер!



жүктеу/скачать 405,66 Kb.
бет12/27
Дата14.11.2019
өлшемі405,66 Kb.
#51787
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   27
Байланысты:
KAZAK TILI ереже




      2. Тұйық етістіктің емлесі

            1. 1

            1. 2

            1. 3

            1. й+у=ю

            2. и+у=ю

            1. қ,+у=ғу

            2. к+у=гу

            1. п+у= бу

            1. жай+у=жаю
              жи+у=жию

            1. жақ+у=жағу
              төк+у=төгу

            1. жап+у=жабу
              кеп+у=кебу

            1. 4

            1. 5

            1. 6

            1. ы+у=у

            2. і+у=у

            1. йы+у=ю

            2. йі+у=ю

            1. у+у=уу

            1. оқы+у=оқу
              жекі+у=жеку

            1. байы+у=баю
              кейі+у=кею

            1. жу+у=жуу
              қу+у=қуу

      3. Етістіктің сөйлемдегі қызметі



        Ереже

        Мысалдар

            1. Бастауыш

            1. Есімше мен тұйық етістік атау септігінде тұрып, бастауыш болады.

            1. Ізденген жетер мұратқа.
              Оқу-білім бұлағы.

            1. Баян-дауыш

            1. Етістіктер жіктеліп келіп, баяндауыш болады.

        Мен биыл мектепті бітіремін. Мен қалаға баратынмын.

        Толық-тауыш

            1. Есімше және тұйық етістік атау және ілік септіктерінен басқа септіктерде тұрып, толықтауыш болады.

        Білгенге маржан, білмеске арзан.
        Біз енді жарысуға кірістік.

            1. Пысық-тауыш

        Қимылдың әр түрлі қасиетін білдіріп,пысық-тауыш болады.

        Ол күлімсіреп қарады.
        Оны жеңу үшін күш керек.

            1. Анық-тауыш

        Есімшелер және ілік септігіндегі тұйық етістік анықтауыш болады.

        Оқудың шегі жоқ.
        Ақыл- тозбайтын тон, білім- таусылмайтын кен.



      5. ҮСТЕУ

      6. Үстеу – қимылдың түрлі белгісін (мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын) білдіретін сөз табы.

  • Үстеудің құрамына және тұлғасына қарай түрлері мынадай:

      1. Құрамына қарай

      1. Тұлғасына қарай

      1. Дара үстеу

      1. Күрделі үстеу

      1. Негізгі үстеу

      1. Туынды үстеу

      1. Бір ғана түбірден
        (негізгі / туынды) тұрады.

      1. Кемінде екі түбірден тұрады.

      1. Бөлшектеуге келмейтін төл үстеулер.

      1. Түбірге жұрнақ жалғануы арқылы немесе кейбір септік жалғаула-рының көнеленуі арқылы жасалған үстеу.

      1. кеше, былтыр

      1. бүгін, қыс бойы

      1. ең, ертең, бұрын

      1. бірге, зорға, балаша



      2. Ескерту: оқулықта үстеудің құрамына қарай 3 түрі бар деп берілген: негізгі үстеу, туынды үстеу және күрделі үстеу.

  • Үстеудің мағынасына қарай 7 түрі бар. Олар төмендегідей:

      1. түр

      1. ереже

      1. сұрақ

      1. мысал

      1. Мекен

      1. Қимылдың болу
        орны мен бағытын білдіреді.

      1. қайда? қалай қарай? қайдан?

      1. ілгері, осында,
        бері т.б.

      1. Мезгіл

      1. Қимылдың мезгілін білдіреді.

      1. қашан? қашаннан бері?

      1. бүгін, таңертең,
        түнде, т.б.

      1. Себеп-салдар

      1. Қимылдың болу
        себебін, салдарын білдіреді.

      1. неге? не себепті? неліктен?

      1. амалсыздан, лажсыздан, босқа, бекерге т.б.

      1. Қимыл-сын

      1. Қимылдың жүзеге асу амалын білдіреді.

      1. қалай? қайтіп? қалайша?

      1. емін-еркін, әрең т.б.

      1. Мөлшер

      1. Қимылдың мөлшерін, көлемін білдіреді.

      1. қанша? қаншама? қаншалық?
        қаншалап?

      1. Күшейт-кіш

      1. Қимылдың белгісі мен сапасын тым күшейтіп не солғындатып көрсетеді.

      1. қалай? қандай?

      1. ең, тым, аса,
        өте, нағыз, кілең, орасан т.б.

      1. Мақсат

      1. Қимылдың болу мақсатын білдіреді.

      1. қалай? не мақсатпен?

      1. әдейі,
        қасақана, жорта т.б.



      2. Туынды үстеудің жасалу жолдары

  • Жұрнақтар арқылы:

      1. -ша, -ше

      1. -лай, -лей,
        -дай -дей
        -тай -тей

      1. -дайын
        -дейін
        -тайын
        -тейін

      1. -ншама,
        -ншалық

      1. -майынша

      2. -мейінше
        -байынша
        -бейінше
        -пайынша
        -пейінше

      1. бұлбұлша,
        сәбише, көзінше

      1. осылай,
        шикілей,
        қыстай



      1. тотыдайын, жорғадайын

      1. осыншама, соншалық, осыншалық

      1. алмайынша, жемейінше



  • Түбірге сіңісіп кеткен септік жалғаулары арқылы:

      1. Барыс септігі



      1. Жатыс септігі

      1. Шығыс септігі

      1. Көмектес септігі

      1. бірге, босқа,
        зорға, текке

      1. баяғыда,
        аңдаусызда

      1. шалқасынан, шетінен

      1. кезекпен,
        ретімен



  • Екі я да одан көп түбірдің

      1. бірігуі және кірігуі арқылы:

      1. қосарлану мен қайталануы арқылы:

      1. тіркесуі арқылы:

      1. Жаздыгүні, (жаздың + күні), таңертең (таң+ертең),

      1. Жоғары-төмен, әрең-әрең, бет-бетімен, қолды-қолына.

      1. Күні бүгін, ала жаздай, таң сәріде, кешке дейін,



      2. Үстеудің сөйлемдегі қызметі



        Ереже

        Мысалдар

            1. Баста-уыш

            1. Үстеу атау септігінде тұрып бастауыш болады.

            1. Еріншектің ертеңі бітпес. Бүгін-Ұлыстың ұлы күні.

            1. Баян-дауыш

            1. Үстеу жіктеліп келіп немесе заттанып, баяндауыш болады.

        Мен сенімен біргемін.
        Талапты бала -талпынған құстай.

        Толық-тауыш

            1. Кейде үстеу заттанып келіп, толықтауыш болады.

        Естілер ертеңгіні ескере, көре сөйлейді.
        Бүгінгісін ғана қамдан-ған алысқа бармайды.

            1. Пысық-тауыш

        Үстеу қимылдың әр түрлі белгісін білдіріп, пысықтауыш болады.

        Кеше қар жауды.
        Ол лезде келді.
        Мен амалсыздан үйге кеттім.

            1. Анық-тауыш

            1. Мөлшер үстеу зат есіммен, күшейткіш үстеу сын есіммен тіркесіп келіп, күрделі анықтауыш болады.

        Ең берекелі, ең парасатты тәжірибе-халық түйген тұжы-рымдар.Сонша алтынды қайдан алады?



      4. Үстеудің емлесі

  1. Негізгі және туынды үстеулер көбінесе айтылуынша жазылады және кейбір туынды үстеулер морфологиялық принцип бойынша жазылады. (ертең, төмен,
    лажсыздан т.б.)

  2. Сөздердің тіркесуі арқылы жасалған күрделі үстеулердің әрбір сыңары бөлек жазылады. (құр әншейін, ала жаздай, күн ұзаққа, күн ілгері т.б.)

  3. Сөздердің қосарлануы арқылы жасалған күрделі үстеулер сызықша арқылы жазылады. (көзбе-көз, олай-бұлай, тұс-тұстан)

  4. Сөздердің кірігуі арқылы жасалған күрделі үстеулердің көпшілігі сыңарларының дыбысталуынша, өзгеріске түскен күйінде жазылады. (бүгін (бұл+күн), биыл (бұл+жыл), қыстыгүні (қысты ң+күні) т.б.)







      4. ЕЛІКТЕУ СӨЗ

      5. Еліктеу сөз – әр түрлі дыбысқа, құбылысқа еліктеуден және олардың бейнесін елестетуден туындаған сөз.

  • Құрамына және тұлғасына қарай мынадай түрлері бар:

        1. Құрамына қарай :

        1. Тұлғасына қарай:

        1. Дара е.с.

        1. Күрделі е.с.

        1. Негізгі е.с.

        1. Туынды е.с.

        1. Бір ғана түбірден
          (негізгі /
          туынды          ) тұратын төл еліктеу сөз.

        1. Екі сөздің қосарлануы-нан жасалған еліктеу сөз.





        1. Бөлшектеуге келмейтін
          түбір еліктеу сөз.





        1. Жұрнақ
          жалғануы арқылы
          жасалған.
          Жұрнағы:
          -аң, -ең, ың, -ің, -ң

        1. тарс, күмп, жымың т.б.

        1. тарс-тұрс, қисаң-қисаң т.б.

        1. морт, күрс,
          селк т.б.

        1. қиса-ң, елп-ең, ырж-ың-ырж-ың т.б.

  • Еліктеу сөздің мағынасына қарай 2 түрі бар:

      1. 1. Еліктеуіш

      1. 2. Бейнелеуіш

      1. Түрлі дыбыстарға еліктеуден
        туындаған еліктеу сөздер.

      1. Көру арқылы сипаттайтын
        еліктеу сөздер.

      1. дыбысқа негізделеді

      1. көрініске негізделеді

      1. тарс, сарт-сұрт, тасыр-тұсыр, салдыр-гүлдір т.б.

      1. маң-маң, сылқ, жалт, күрт, морт, қисаң-қисаң т.б.



      2. Еліктеу сөздің сөйлемдегі қызметі



        Ереже

        Мысалдар

            1. Бастауыш

            1. Тарс-тұрс еткендер жақындаған-дай болды.
              Жарқ-жұрқ еткен су екен.

            1. Баян-дауыш

            1. Еліктеу сөз көмекші
              етістікпен тіркесіп келіп көбіне күрделі баяндауыш құрамында жұмсалады.

        Торғайдың үні шыр-шыр етеді. Сұр жылан тілін сумаңдатып, ыс-ыс етеді.

        Толық-тауыш

            1. Еліктеу сөз көмекші
              етістікпен тіркесіп келіп, сондай-ақ заттанып, толықтауыш болады

        Ол тасыр-тұсырды
        алыстан естіді. Қорс-қорс еткеніңді тый.

            1. Пысық-тауыш

        Еліктеу сөз
        етістікпен тіркесіп, пысықтауыш болады.

        Ала мысық әрі-бері
        зу-зу етіп өте шығады. Ол қираң етіп қайта құлады.

            1. Анық-тауыш

            1. Еліктеу сөз көмекші
              етістікпен тіркесіп, зат есім алдында тұрып оны анықтайды.

        Сол кезде тура
        алдынан бұрқ еткен шаң шықты. Мылтық атылғандай шаңқ еткен оқыс үн қатты. естілді.



      4. ШЫЛАУ

      5. Шылау - сөз және сөйлемді байланыстырады және сөзге қосымша мағына береді.

      6. Оның 3 түрі бар: септеулік шылау, жалғаулық шылау, демеулік шылау



      8. 1. Септеулік шылау

      9. Септеулік шылау атау, барыс, шығыс және көмектес септіктерінде тұрған сөзбен тіркесіп қолданылады. Сөздің септігіне қарай оның 4 түрі бар:

            1. септік

            1. шылау

            1. мысал

            1. Атау септігіне қатысты

            1. туралы, жайында, сияқты, тәрізді, секілді, үшін, сайын т.б.

            1. Отан үшін отқа түс – күймейсің.

            1. Барыс септігіне қатысты

            1. дейін, қарай, тарта, таман, жуық т.б.

            1. Түске дейін жүзге жуық хат жібердік.

            1. Шығыс септігіне қатысты

            1. кейін, соң, әрі, гөрі, бері

            1. Бұдан әрі оның сөзін ести алмадым.

            1. Көмектес септігіне қатысты

            1. бірге, қабат, қатар

            1. Мен әкеммен бірге жұмыс істедім.



      11. 1. Жалғаулық шылау

      12. Жалғаулық шылау сөздер мен сөйлемдерді салаластыра (тең дәрежеде) байланыстырады. Оның 6 түрі бар:

            1. түрі

            1. шылауы

            1. мысал

            1. Ыңғайластық жалғаулық

            1. мен, бен, пен, және, әрі, да, де, та, те

            1. Қыста және көктемде күн суық болады.

            1. Қарсылықты жалғаулық

            1. бірақ, дегенмен,
              алайда, сонда да, сөйтсе де, сөйткенмен
              т.б.

            1. Себеп-салдар жалғаулық

            1. өйткені, себебі,
              сондықтан, сол үшін, неге десеңіз т.б.

            1. Біз ауылға бара алмаймыз, өйткені демалыс бітіп қалды.

            1. Талғаулықты жалғаулық

            1. не, немесе, я, я (не) болмаса,
              яки, әлде т.б.

            1. Бұл істі я мен бітіремін, я сен бітіресің.

            1. Кезектес жалғаулық

            1. кейде, бірде, біресе.

            1. Көктемде біресе жаңбыр жауады, біресе күн ысып кетеді.

            1. Шартты жалғаулық

            1. егер, егер, де.

            1. Егер ол келмесе, жоспар өзгереді.



      14. 3. Демеулік шылау

      15. Демеулік шылау тіркескен сөзге қосымша мағына береді. Мысалы, ма, ме демеулігі өзі тіркескен сөзге сұраулық мағына береді (Бұл кітап па?). Оның 6 түрі бар:

            1. түрі

            1. шылауы

            1. мысал

            1. ма, ме,ба, бе,па, пе, ше

            1. Қазір жаңбыр жауып кетсе ше? Есенсің бе?

            1. Күшейткіш мағына беретін демеулік

            1. -ақ, -ау, -ай, да, де, та, те

            1. Осы сен-ақ бізді шаршатып бітірдің.

            1. Белгісіздік мағына беретін демеулік

            1. -ау, -мыс, -міс, кейде

            1. Ертеректе бір әулие кісі болыпты-мыс.

            1. Болымсыз-дық мағына беретін демеулік

            1. түгіл, тұрсын, тұрмақ

            1. Сен түгіл мен де бес алған емеспін.

            1. Шектік мағына беретін демеулік

            1. ғана, тек, -ақ

            1. Ол кеше ғана келді.

            1. Нақтылау мағына беретін демеулік

            1. ғой, қой

            2. -ды, -ді, -ты, -ті

            1. Бұл оқиға бұрын болған-ды. Бұл менің ағам ғой.

      16. ОДАҒАЙ

      17. Одағай – дербес мағынасы жоқ, адамның көңіл-күйін білдіретін немесе жануарларға қаратылып айтылатын сөз.

  • Одағайдың ерекшеліктері:

  1. Одағайда дербес лексикалық мағына болмайды. (пәлі, әттең, ойпырмай т.б.)

  2. Одағай сөйлемде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді. (Қап, соны күшік кезінде атып тастау керек еді.)

  3. Одағай сөйлем мүшесі бола алмайды, яғни сөйлем мүшесіне талданбайды. (Әттең, қазір жанымда әкем болғанда ғой.)

  • Одағай мағынасына қарай 3-ке бөлінеді:

      1. 1. Көңіл-күй одағайы

      1. 2. Жекіру, бұйыру
        одағайы

      1. 3. Шақыру одағайы

      1. Адамның түрлі көңіл-күйін білдіретін сөз

      1. Жекіру, тыйым салу мәнін білдіретін сөз

      1. Мал, ит-құсты шақыру не қууға байланысты айтылатын сөз

      1. алақай (қуану),
        әттең (өкіну), шіркін (таңдану) т.б.

      1. тәйт, жә, тек т.б.

      1. шөре-шөре,
        құрау-құрау,
        моһ-моһ т.б.

      1. СИНТАКСИС

      2. Синтаксис (грек. "құрау, біріктіру, рет") – сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылысын қарастыратын грамматиканың бір саласы. Оны төмендегі кестеден көруге болады:





























      17. СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТӘСІЛДЕРІ

      18. 4 түрлі тәсілмен байланысады:

  1. Жалғаулар арқылы (сөздер жіктік, септік және тәуелдік жалғауларымен байланысады. Мысалы: Балаға берді. Үйдің есігі)

  2. Шылаулар арқылы (сөздер шылаулар арқылы байланысады. Мысалы: сабақ туралы сөйлестік, отан үшін отқа түс.)

  3. Орын тәртібі арқылы (Сөйлемдегі сөздер ешбір жалғаусыз байланысады. Мысалы: алыс жер, атақты адам)

  4. Дауыс ырғағы арқылы (Сөйлемдегі сөздер дауыс ырғағы (интонация) арқылы байланысады. Мысалы: Бұл – біздің мұғалім. Асан – белгілі ақын.)



      2. СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТҮРЛЕРІ

  1. Қиысу –бастауыш пен баяндауыштың байланысуы. Олар сөйлем болады. Мысалы: Мен жазушымын. Біз барғанбыз.

  2. Матасу – ілік септігіндегі сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің байланысуы. Мысалы: баланың үйі, біздің гүліміз.

  3. Меңгеру – атау, ілік септігінен басқа септіктердің жалғаулары арқылы байланысуы. Мысалы: Суды төкті. Ағасына берді.

  4. Қабысу – ешбір жалғаусыз орын тәртібі арқылы байланысуы. Мысалы: қара қалам, алтын сағат, әдемі қыз.

  5. Жанасу – Үстеу мен етістіктің байланысуы. Мысалы: кеше болды, сол арқылы білдім.

      1. СӨЗ ТІРКЕСІ

      2. Сөз тіркесі – кемінде екі сөздің мағыналық әрі тұлғалық жақтан байланысуы.

  • Сөз тіркесінің айрықша белгілері:

  1. Ең кемі толық мағыналы екі сөзден тұрады

  2. Өзара грамматикалық тәсілдер арқылы бірі екіншісіне бағына (сабақтаса) байланысады.

  3. Зат, құбылыс жайында кеңірек, нақтылы түсінік береді.

  • Сөз тіркесінің бірінші сыңары бағыныңқы сөз, ал екінші сыңары басыңқы сөз деп аталады:

  1. Бағыныңқы сөз – тірек сөздің мағынасын нақтылап, даралап сипат беретін бірінші сөз. (әдемі киіну)

  2. Басыңқы сөз – сөз тіркесін жасауға тірек болатын екінші сөз. (үш бала)

  • Сөз тіркестерін сөйлемн жасалады:

      1. Сөз тіркесі

      1. Сөйлем

      1. бала бөленген бесік, бесіктің үсті, жеті нәрсе, үстіне жабылады

      1. Бала бөленген бесіктің үстіне жеті нәрсе жабылады.

      1. сол қол, қолына ұстаған,

      2. үлкен шортан, отырғандарға көрсетті, мақтана көрсетті,

      3. ұстаған шортанды

      1. Дәмеш кемпір сол қолына ұстаған үлкен шортанды отырғандарға мақтана көрсетті.

      1. Сөз тіркесінің түрлері

      2. Сөз тіркесінің екі түрі бар: есімді сөз тіркесі және етістікті сөз тіркесі.



            1. түрі

            1. Есімді сөз тіркесі



            1. Етістікті сөз тіркесі

            1. ереже

            1. Басыңқы сыңары

            2. есім сөзден болған сөз тіркесі.







            1. Басыңқы сыңары
              етістіктен болған сөз тіркесі.

            1. мысал

            1. бағыныңқы

            1. басыңқы



            1. бағыныңқы

            1. басыңқы

            1. жаңа

            2. айтуға

            1. киім
              құмар



            1. жел

            2. соғыс

            1. соқты
              аяқталды

        жүктеу/скачать 405,66 Kb.

        Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   27



©www.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет