Қадірлі талапкер!



жүктеу/скачать 405,66 Kb.
бет10/27
Дата14.11.2019
өлшемі405,66 Kb.
#51787
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   27
Байланысты:
KAZAK TILI ереже


ЕТІСТІК

  • Етістік заттың іс-әрекетін, қимылын білдіреді.

    • Сұрақтары: не істеді? не қылды? қайтті?

    • Тұлғасына қарай:

          1. Негізгі етістік

          1. Туынды етістік

          1. Заттың қимылын білдіретін төл етістік. Сөздің түбірі етістік болады. Мысалы:

          2. кел, кет, жүр, жаз, көрген, айтпады т.б.

          1. Түбір етістікке және басқа сөз таптарына жұрнақ жалғану арқылы жасалған етістік.

          2. Мысалы: ой-ла, есеп-те, сан-а, күл-імсіре, жу-ын, көг-ер т.б.

    • Құрамына қарай:

          1. Дара етістік

          1. Күрделі етістік

          1. Бір ғана түбірден (негізгі / туынды) тұрады. Мысалы:

          2. баста, кес, тасы, тара, аяқта, байы

          1. Кемінде екі етістіктің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: алып кел, шөлдеп кеттім, жазып отыр, уәде берді, т.б.

    • Іс-әрекеттің жүзеге асу-аспауына қарай:

          1. Болымды етістік

          1. Болымсыз етістік

          1. Іс-әрекеттің жүзе-ге асқанын білді-реді.

          2. Мысалы:
            алды, жаздыр, өшірді

          1. Іс-әрекеттің болмауын, жүзеге аспауын білдіреді.

        1. Етістікке -ма, -ме, -па, -пе, -ба, -бе жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады: өшірмеген.

        2. Етістік пен жоқ, емес сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады: өшірген жоқ, өшірген емес.

    • Мағынасына қарай:

          1. Салт етістік

          1. Сабақты етістік

          1. Өзінің алдынан табыс септігіндегі сөзді қажет етпейтін етістік. Мысалы:

          2. үйге кел, үйден шық, үйде отыр, үймен хабарлас.

          1. Алдындағы сөздің табыс септікте тұруын қажет ететін етістік. Мысалы:

          2. хатты оқы, ақшаны сана,

          3. есепті шеш, шашыңды тара.

    • Есімдерден туынды етістік жасайтын жұрнақтар:

      №

      жұрнақ

      мысал

      1

      -ла, -ле, -да, -де, -та

      аяқта, ретте, өкпеле, ойла, қолда

      2

      -лан, -лен, -тан, -тен

      ойлан, үйлен, әдеттен, рақаттан

      3

      -лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес

      көмектес, пікірлес, сырлас, ақылдас

      4

      -лат, -лет, -дат, -дет

      әндет, дауылдат, түнделет

      5

      -а, -е

      ата, деме, сына, міне, теңе

      6

      -ай, -ей, -й

      күшей, мұңай, зор-ай

      7

      -қар, -кер, -ғар, -гер

      басқар, ескер

      8

      -ар, -ер, -р

      жаңар, ескір, жақсар, қысқар

      9

      -ал, -ел, -ыл, -іл, -л

      жоғал, сұйыл, тарыл, теңел

      10

      -ық, -ік

      бірік, дәнік, ор(ы)нық, тынық

      11

      -сы, -сі, -ымсы, -імсі

      үлкенсі, пысықсы

      12

      -сын, -сін

      жатсын, пысықсын, көпсін

      13

      -сыра, -сіре

      әлсіре, қансыра, жетімсіре

      14

      -ыра, -іре

      бұрқыра, күркіре, жарқыра

      15

      -ырай, -ірей

      кішірей, бақырай, бажырай

    • Күрделі етістіктің бірінші етістігі негізгі етістік деп аталады, ал екінші етістігі көмекші етістік болады. Мысалы, бара жатыр / бара (негізгі етістік) жатыр (көмекші етістік).

    • Күрделі етістіктің негізгі сыңары есім сөзден болса, ол етістік құранды етістік деп аталады. Мысалы, жәрдем ет, үлгі қыл, дем ал, жақсы көр, қабыл ал, бас и, естен тан, еңбек сіңір т.б.

    • Сөйлемде бір етістік бірде негізгі етістік болып, бірде көмекші етістік болып ауысып келе берді. Мысалы: Ол орындықта отыр екен. Ол орындықта кітап оқып отыр. деген екі сөйлемдегі «отыр» етістігі бірінші сөйлемде негізгі етістік қызметінде болса, екінші сөйлемде көмекші етістік қызметінде жұмсалып тұр.

        1. Ескерту: отыр, тұр, жатыр, жүр қалып етістіктері жалаң нақ осы шақ жасағанда, негізгі етістік болады. Мысалы: Мен тұрмын. Сен жүрсің т.б. Ал күрделі нақ осы шақ жасағанда, көмекші етістік болады. Мысалы: Мен айтып тұрмын., Сен ойнап жүрсің. т.б.)

        2. ЕСІМШЕ

        3. Есімше – бірде есім сөздің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі.

    • Есімше есімдерше түрленіп (септеліп, тәуелденіп, көптеліп) есім қызметін атқарады.

    • Есімше жіктеліп етістік қызметін атқарады.

    • Есімшенің жұрнақтары:

          1. 1

          1. -ған, -ген, -қан, -кен

          1. ал-ған, кел-ген

          1. 2

          1. -ар, -ер, -р

          2. болымсыз етістік + с жұрнағы

          1. бар-ар, жүр-ер;

          2. оқыма-с

          1. 3

          1. -атын, -етін, -йтын, - йтін

          1. жаз-атын,өр-етін

          1. 4

          1. мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек

          1. бар-мақ

    • Есімшенің есімдерше тәуелденіп есім сөздің қызметін атқаруы

          1. Жекеше

          1. І

          1. айтқан-ым

          1. айтар-ым

          1. айтатын-ым

          1. ІІ

          1. айтқан-ың

          2. айтқан-ыңыз

          1. айтар-ың

          2. айтар-ыңыз

          1. айтатын-ың

          2. айтатын-ыңыз

          1. ІІІ

          1. айтқан-ы

          1. айтар-ы

          1. айтатын-ы

          1. Көпше

          1. І

          1. айтқан-ымыз

          1. айтар-ымыз

          1. айтатын-ымыз

          1. ІІ

          1. айтқандарың

          2. айтқандарыңыз

          1. айтар-ларың

          2. айтарларыңыз

          1. айтатындарың

          2. айтатындарыңыз

          1. ІІІ

          1. айтқан-дары

          1. айтар-лары

          1. айтатын-дары

    • Есімшенің есімдерше септеліп есім сөздің қызметін атқаруы

        1. Атау

        1. айтқан

        1. айтар

        1. айтатын

        1. Ілік

        1. айтқан-ның

        1. айтар-дың

        1. айтатын-ның

        1. Барыс

        1. айтқан-ға

        1. айтар-ға

        1. айтатын-ға

        1. Табыс

        1. айтқан-ды

        1. айтар-ды

        1. айтатын-ды

        1. Жатыс

        1. айтқан-да

        1. айтар-да

        1. айтатын-да

        1. Шығыс

        1. айтқан-нан

        1. айтар-дан

        1. айтатын-нан

        1. Көмектес

        1. айтқан-мен

        1. септелмейді

        1. айтатын-мен



    • Есімшенің жіктеліп етістіктің қызметін атқаруы

        1. Жекеше

        1. І

        1. алғанмын

        1. алармын

        1. алатынмын

        1. алмақпын

        1. ІІ

        1. алғансың

        2. алғансыз

        1. аларсың

        2. аларсыз

        1. алатынсың

        2. алатынсыз

        1. алмақсың

        2. алмақсыз

        1. ІІІ

        1. алған

        1. алар

        1. алатын

        1. алмақ



              1. Көпше

              1. І

              1. алғанбыз

              1. алармыз

              1. алатынбыз

              1. алмақпыз

              1. ІІ

              1. алғансыңдар

              2. алғансыздар

              1. аларсыңдар

              2. аларсыздар

              1. алатынсыңдар

              2. алатынсыздар

              1. алмақсыңдар

              2. алмақсыздар

              1. ІІІ

              1. алған

              1. алар

              1. алатын

              1. алмақ



        3. Есімшенің сөйлемдегі қызметі





          Ереже

          Мысалдар

              1. Анық-тауыш

          Есімше зат есіммен тіркесіп немесе ілік септігінде тұрып анықтауыш болады.

          Болатын бала бесігінде бұлқынар. Адасқанның айыбы жоқ. Айтар сөзіңді айтып қал.

              1. Баста-уыш

              1. Есімше сөйлемде атау септігінде тұрып бастауыш болады.

              1. Оқыған білімді болады. Көрмес - түйені де көрмес. Бітіргендер сыртқа шықты.

          Толық-тауыш

              1. Есімше атау мен ілік септіктерінен басқа септіктер тұлғасында заттанып қолданылса, толықтауыш болады.

          Сөзді тыңдайтынға айт. Естігенді ұмытпасқа төрт түрлі себеп бар. Оны атарға оқ таппады.

              1. Пысықтауыш

          Есімше барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде келіп немесе көмекші
          есіммен, септеулік шылаулармен
          тіркесіп пысықтауыш болады.

          Оны көрген сайын баласы есіне түседі. Мен оны көргенде таң қалдым. Мен үйге барғанға дейін кітап оқыдым

              1. Баян-дауыш

          Есімше жіктеліп келіп сөйлемде баяндауыш болады.

          Адал кісі арымас. Сыпайы сырын сақтар. Мен қалаға ертең барармын. Мен қалаға кеше барғанмын.

          жүктеу/скачать 405,66 Kb.

          Достарыңызбен бөлісу:
    • 1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   27



    ©www.engime.org 2024
    әкімшілігінің қараңыз
        Басты бет