Естественные и педагогические науки

Сонымен дәстүрлі түркілік мәдениет пен ислам өркениеті негізінде сусындаған екі ұлы ойшыл даналарымыздың бірі-философия, бірі — хикмет арқылы адам мәселесі төңірегінде ой толғаған. Бірі “инсани фазыл”, яғни парасатты адам тұлғасын сомдаса, бірі “инсани камил”, яғни кемел адамды мұрат еткен. Бірі ұлы бақытқа жету жолында рух-сананың тазалығын, екіншісі Хаққа жету үшін рухты нәпсіден арылтудың жолын көрсетіп отыр. Екі ойшылдың этикалық ілімінде де “сөз бен іс”, теория мен практиканың үйлесімділігі негізгі мақсат болып табылады. Екеуінде де адамның мәні-рух. Екеуі де ақиқат-болмысқа жету методы мен ұстанымы жағынан діндер үсті пайымдауларды ұсыну арқылы дәстүрлі түркілік дүниетанымның универсализм ерекшеліктерін көрсетіп отыр. Ал рухтың жаратылуы жөнінде Фараби рух тәнмен бірге жаратылатындығын айтса, Яссауи рухтың тәннен бұрын “рух әлемінде” — мисал-ғайып әлемінде болғандығын айтады. Рухтың кемелділігі Хаққа қауышу арқылы жүзеге асады. Фараби оны белсенді сана мен адамдық сананың үйлесімділігі ретінде қарайды.

Екеуінде де ішкі еркіндік — моралдық еркіндік негізгі тақырып. Екеуінің де танымның орталығы ретінде жүректі қабылдауы, исламдық мәдениет пен Құран аяттарын негізгі принцип ретінде танығандықтарын көрсетеді. Ал осы екі ойшылдың көзқарастарындағы адамның моральдық - этикалық тұрғыдан бағалануы пайғамбарымыздың «арабтың араб еместерден ешқандай айырмашылығы жоқ. Олардың айырмашылығы тақуалығында ғана» деген сөзінің астарындағы ұстаныммен үндесіп жатқандығын көруге болады. Бұл нағыз адамды адам ретінде таразылаудың теңдесі жоқ өлшемі екендігін, бүгінгі Батыс ойшылдары енді ғана мойындап отыр. Олардың «еуроорталықтық» тенденцияларында жіберген қателерін қайта қарауға да мүмкіндік берген олардың өркениеттер арасындағы сұхбат мәселесіне алып келгендігін айтуымыз керек.

2. Әл-Фараби. Ғылымның логикалық негіздері // Әлемдік философиялық мұра: 20 т. – Алматы. Жазушы.–Т. 4: Әл-Фараби мен Ибн Сина философиясы.- 2005. – 221-б.

3. Иассауи. Хикметтер.-Алматы.-1998.-21,33 б.

4. Нысанбаев Ә. Махаббат – қазақ дүниетанымының өзекті мәселесі // Қазақ халқының философиялық мұрасы: 20 т. – Астана.- 2006. –Т. 19: философиялық антропология, мәдениет философиясы, дін философиясы. –271-б.

5. Қожа Ахмет Иасауи. Диуани Хикмет// Қазақ халқының философиялық мұрасы: 20 т. – Астана. -2006. –Т. 4. Ислам философиясы. –169 б.

6. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы. Ғылым. -1973.- 250 б.

Орта білім беру орындарының мақсаты – оқушы жастарды тек теориялық біліммен қамтамасыз ету ғана емес, алған білімдерін қоғамдық өмірде, әлеуметтік қарым-қатынастарда кеңінен қолдана білуге, адамгершілік сезімді бойына сіңіру мен патриоттыққа тәрбиелеу болып табылады. Ең негізгісі, әлемде орын алып отырған күрделі жағдаяттарды кеңінен, тереңірек түсініп, уақыт талабына сай ойлап, қажет жерінде дұрыс шешім қабылдай алатын жас маманды қалыптастыру болып табылады. Бұл жас жеткіншек тек кәсіби біліктілік пен шеберлікті ғана емес, жан-жақты білімділікті, көкжиегі кең танымды талап етеді, демек, оқушылардың тұлға болып қалыптасуына кеңінен көмектеседі. Тұлға дегеніміз - өзіндік қасиеті мен ерекшелігі қалыптасқан жеке адам. Тұлға болып анадан туылмайды, кез-келген адам тұлға болып біртіндеп, өмір сүру барысында қалыптасады. Ол атаның қанымен, ананың сүтімен келетін қасиет. Тұлға болу - өзінің ешкімге ұқсамайтын қасиеттері мен танымының, белсенділігінің қимыл-әрекетінің, мінез-құлқының дұрыс қалыптасуы. Адамның ешкімге ұқсамайтын қасиеттері мен танымы, белсенділігі, қимыл-әрекеті, мінез-құлқының дұрыс қалыптасуы әкенің қанымен ананың сүтімен, тілімен, тарихымен, ділімен, дінімен беріледі.

Қазақ халқында белгілі бір мәселені талқылау кезінде шешен адамдардың тапқыр ойымен, шебер тілімен ауызша айтқан мазмұнды, көркем пікірін шешендік сөз дейміз. Шешендік сөз - адамзат тарихындағы рухани материалдық мәдениеттің дамуының негізгі құралдарының бірі шешендікке құрылған әңгімелерді, аңыздарды және өлеңдерді мектеп қабырғасында оқыту бала тілін ұштайды, сөздік қорын байытады, өмірге деген көзқарасын оятып, дүниетанымына жол ашады», - [1].

Бүгінгі таңда шешендік өнерге деген қызығушылық артып отыр. Бұл занды да. Өйткені кез-келген қоғамдық жүйені либерализациялау адам құқы мен еркіне деген көзқарасты жандандырады. Белгілі ақын, Ш.Құдайбердіұлы қазақтың шешендік билік өнерінің терең тарихи тамырын, өзіндік ішкі берік жүйесін ел ауызындағы мақалға айналып кеткен қағидалардан көрсетіп береді. Мысалы:

Шешендік сөздердің кең қанат жайып, орнығып дамуында тапқырлық пен шешендіктің тамаша нұсқалары - жыраулар толғаулары, айтыстар мен мақал-мәтелдердің орны ерекше. Қазақтың шешендік сөздерін өзге жұрттың атақты адамдары, ғалымдары жоғары бағалады. Шешендік сөздердің біраз нұсқаларын академик В.Радлов та XIX ғасырда зерттеп жинаған болатын. Ол: «Қазақтар... мүдірмей, кідірмей, ерекше екпінмен сөйлейді. Ойын дәл, айқын ұғындырады. Ауыз екі сөйлеп отырғанның өзінде сөйлеген сөздер ұйқаспен, ырғақпен келетіндігі соншалық, бейне бір өлең екен деп таң қаласын», – деп көрсете отырып, әсіресе қазақ тілінің тазалығы мен табиғилығын дұрыс аңғарып, қазақтардың сөзге тапқырлығы мен шешендігі өзіне ерекше әсер еткенін жазған.

Қазіргі қазақ тілінің сөздік қоры қазақ халқының тарихымен қатар дамып қалыптасқан. Сондықтан да сөздердің пайда болуы қоғамдағы түрлі жағдаятқа, себепке және тарих тағылымына байланысты туындайды. Тіл-тілдің өзіне тән төл лексикасы және грамматикалық құрылысы болады. Бірақ онымен шектеліп қалатын тіл жоқ. Халықтар қашанда тұйық өмір сүрмейді, олар барлық уақытта өзге халықтармен экономикалық, саяси, мәдени байланыста болады. Ал бұндай қарым-қатынастар кез-келген тілге үнемі өзінің әсерін тигізіп отырады. Соның ішінде тез қабылданатын, тез өзгеріске енетін лексика болады. Қазақ халқы да әр дәуірде әр түрлі халықтармен байланыста болып, сөздік құрамын байытып отырған. Сондай сөздердің бірі шешендік сөздер де ақындар айтысы сияқты сөз тартысы дау үстінде, ел тағдыры талқыланған ұлы жиын кеңес кезінде, оңаша ой толғау не сұхбат, әңгіме-дүкен барысында арнау, сәлем, өсиет түрінде, белгілі бір тарихи-саяси жағдаяттарға негізделіп өмірге келген. Шешендік сөздер көбінесе түсінік сөзден басталады. Түсінік сөзде айтылмыш шешендік сөздің немен байланысты, қандай жағдайда туғандығы мен кім айтқаңдығы баяндалады.

Қазақ халқының қалыптасуы мен дамуы кезеңдерінде тұрмыстық-әлеуметтік қарым-қатынастардың маңызды мәселелерін, жеке адамдар мен халықтың тағдырын шешетін қиын, жауапты сәттерде би-шешендердің шешімдері, нақты тауып, орнымен айтылған сөздері маңызды тәлім-тәрбиелік қызмет атқарған. Би-шешендердің негізгі қызметі қазақ халқының барлық әлеуметтік топтарының адамгершілігі мен имандылығын, мінез-құлық әдеттерімен қалыптасқан жүйемен беріліп отырды. Шешендік, нақыл, орнымен тауып айтылған сөздер елді басқарып отырған хандарды да, қол бастаған батырларды да, мыңғырған малы бар байларды да, дәулеті жоқ кедей шаруаларды да, ел ісіне араласа бастаған бозбалаларды да барлық жастағы адамдарды халықтық адамгершілік ұлағаты тұрғысынан тәрбиелеп отырған.

Халқымыздың би-шешендерінің елді басқарудағы қазылық-төрешілік бітімгершілік қасиеті, халықтарды біріктірудегі сан салалы олардың атқаратын әлеуметтік қызметтері арқылы сөз өнерін қолданудың белгілі бір жүйесі қалыптасты. Ал белгілі шешендердің сөздерін «шешен сөз» деп атау жүйесі қалыптасты. Мемлекетіміздің басты тірегі де, қаруы да қазақ тілі елдік деңгейде Қазақ хандығы дәуірінде аса қатты нығайды. Онда би-шешендер қызметінің мемлекеттік-құқықтық мәртебеде қолданылуы, әсіресе, Әз-Тәуке ханның тұсындағы би-шешендерге елдік билік берген тұста ерекше нығайды. Би-шешендердің сөздері - халықтық тәлім-тәрбие жемісінің құралы. Отбасы кішкентай мемлекет болатын болса, сол шешендік сөздердің де әр отбасында алатын орны айрықша. Қазақ халқының отбасылық ортасынан бастап, ауыл-аймақпен, ұшы-қиыры көрінбейтін ағайын-туыспен, көпшілікпен қарым-қатынас жасау мәдениеті адамгершілік аясында қалыптасты. Оның адамгершілік аясында қалыптасуына да әрине, би-шешендердің ұлағатты сөздерінің ықпалы зор болды. Ата-ананы, аға-ініні, бірге туысқан үлкенді-кішілі жалпы жұртты сыйлап, құрметтеу мәселесі де осы билердің нақыл, шешен сөздерінде кеңінен қамтылды. Соның бірі әйгілі, тарихтан белгілі Бөлтірік шешен. Қазақ топырағында дүниеге келген әрі би, әрі шешен, әрі жауынгер-батыр ретінде танымал болған тұлға. Зерттеуші-ғалым Ж.Дәдебаев, Бөлтірік шешеннің шығармашылығы мен қоғамдық-әлеуметтік қызметінің тарихи-мәдени өнегесіне кеңінен, толыққанды баға берді. Жастайынан ақындық, батырлық жолын қуып, есейген шағында ел арасындағы жер, құн және жесір дауларында бірнеше рет тура, әділ төрелігін айтқан Бөлтірік шешен билер дәуірі әдебиетінің ірі өкілдерінің бірі. Бөлтірік Әлменұлының шешендік сөздері оның заманы мен сол заман адамының ең бір маңызды, көкейтесті мәселелеріне арналған.

Би-шешендер - қазақ сөзінің қолданылуындағы көркемдік-эстетикалық ұлағатты қалыптастырған шығармашылық тұлғалар болса, қазақ халқының адамзат тарихындағы құндылықтары қазынасына өзіндік мол үлесі бар екендігі ғылыми тұрғыдан күні бүгінге дейін дәлелденіп келеді. Отанды сүюге, мемлекетімізде тұратын өзге ұлт өкілдерін құрметтеуге, елінің туын, елтаңбасын, әнұранын қастерлеуге, өз елін, тегін, тарихын білуге тәрбилеу мектеп ұжымының басты міндеті болып табылады.

Барлық халық пен барлық ұлт, барлық ұлы және тамаша нәрселерді жасауға қабілетті. Отаншылдық, патриоттық сезім белгілі қазақтың ақиық ақыны Мұқағали Мақатаев жырларында да молынан кездеседі. Ақынның айшуақ жырлары сондай тұнық, мөлдір, нәрлі де мәнді. Мысалы:

Ең бірінші бақытым – халқым менің

Соған берем ойымның алтын кенін

Ол бар болса, мен бармын, қор болмаймын

Қымбаттырақ алтыннан нарқым менің

Жас жүректі тіліммен тілім – дедім

Бақытым бар үшінші – Отан деген!, - жырлайды.

Қазақ тарихын зерттеуші ғалым Ш.Уәлиханов отансүйгіштік сезімнің қалыптасуы туралы «менің патриоттық сезімім ірбіт сандығындай, мен ең алдымен, өз отбасымды, туған-туыстарымды қадірлеймін, одан соң ауыл-аймақ, ел жұртымды, руластарымды, одан соң халқымды қадірлеймін», - деген еді. Патриотизм, - дейді қазақ халқының ұлт мақтанышы, батыр Б.Момышұлы, - Отанға, мемлекетке деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы, қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылығын сезіну, өзінің мемлекетке тәуелді екенін мойындау, яғни патриотизм дегеніміз – мемлекет деген ұғымды, оның жеке адаммен барлық жағынан өткені мен бүгінгі күні және болашағымен қарым-қатынасын білдіреді», - [2].

Мектеп оқушыларын қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу ұстаздар алдына үлкен міндеттер жүктейді. Тарих сабағында халықтық педагогика қағидаларын ұстана отырып, оқушыларды өз елі мен жерін сүюге баулу жүзеге асады. Бүгінгі таңда халықтық педагогика негізінде оқушыларды тәрбиелеу мүмкіндіктеріне жол ашылуда, этнопедагогиканың қағидаларын оқу-тәрбие үрдісіне тиімді пайдаланудың жолдары ғылыми-әдістемелік тұрғыдан ашып көрсетілуде. «Бес ғасыр жырлайды» дәуірінің көрнекті өкілінің бірі - Бұқар жырау Қалқаманұлы. Бұқар жырау атақты Абылай ханның ақылшы-биі, абызы. Кезінде жұрт оны «Көмекей әулие» деп те атаған. Сөйлегенде үнемі қара сөзбен емес, көмекейі бүлкілдеп, түйдек-түйдек жыр жолдарымен сөйлейтін болған Бұқар жырау көбіне Абылай ханның «сәуе айтшы» деген өтініш, тілегімен түсін болжап отырған. Онысы және дәлме-дәл келіп отырған. Бұқар жырау өзінің ұзақ ғұмырында талай-талай тарихи оқиғаларды басынан өткізген. Ол Абылай ханға үлкен үміт артып, оның ел басқарудағы саясаты мен жорықтарын үнемі қолдап отырған. Жырау сабағыңыз маған ұнады көп рахмет! сол азаттық жолында өлімге бас байлап, ерліктің небір ғажайып үлгілерін көрсеткен хан мен оның батырларын жырға қосып, олардың ғажап, өшпес әдеби бейнелерін жасады. Әсіресе, Абылай ханның көрегендігі мен даналығын, ауыр кезең, қиын сәттерде ел ұйытқысы бола білгенін асқақ пафоспен жырлады:

«Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, ханым-ай,
Қайырусыз жылқы бақтырған, ханым-ай,
Қалыңсыз қатын құштырған, ханым-ай.

Үш жүзден үш кісіні құрбан қылсам,
Сонда қалар ма екен қайран жаның-ай!», - деп жырлайды.

Осы бір шумақ жырда халық пен ханның байланыс-бірлігін қиыннан қиыстыра білген. Жыраудың «Абылай ханның қасында», «Ал, тілімді алмасаң», «Қазақтың ханы Абылай», «Басыңа біткен күніңіз», «Ай Абылай, Абылай», «Ай, Абылай, сен он бір жасыңда», «Ал, айтамын, айтамын» атты толғауларында ханның сол кездегі ұстанған саясаты мен көрегендігі, алғырлығы мен білгірлігі кеңінен сипатталады. «Садыр, қайда барасың?», «Ақан, Төбет байларға» деген жырларында ол елдің бірлік-болашағы, татулық, ынтымақ жайлы мәселелерін кеңінен сөз етеді. Бұқар Жыраудың Абылай хан саясаты жөніндегі байламды пікірлері де орнықты, әділ.

кездегі заман мен қоғамның келбеті, қасиетті еліміздің тағдыры, елдің қамын жеп тұтқасын ұстаған мықты қолбасшы, үздік мәмілегер Абылай ханның жорықтағы күндеріндегі іс-қимылдары, ұлтының асыл мұраттар жолындағы ізгі, күресі мен патриоттығы - жырау шығармашылығында шынайы суреттелген. Осындай тарихтағы игі істер жастарға үлгі. «Жастар тарихтағы осындай ерен еңбектерге қарап бой түзеуі шарт. «Жақсыны үйреніп, жаманнан жиренуі шарт», - [3].

Жастар - ел болашағы. Мемлекеттің тірегі де – жаге стар, яғни жас жеткіншектер. Сонау «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан» күні бүгінге дейін қаншама уақыт өтсе де, қаншама тарихи оқиғалар болып жатса да, шешендік сөздер, нақыл сөздер, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, афоризм, ділмар сөздердің шоқтығы биіктей, жарқырай түсетіндігіне куә болып отырмыз. Себебі: ол ата-баба мұрасы. Ата-баба мұрасын кез-келген ұрпақ қадірлей, қастерлей білуі тиіс! Өзінің ата-бабасының мол мұрасын бойына ана тілі арқылы сіңіріп, төл туындыларының маңызын қанып, сарқып ішкен жеткіншек қана еліміздің нағыз патриоты бола алады. Тәуелсіздік тәуекелге түскен». Осындай жағдайда жеткен тәуелсіздігімізге ие болатын мемлекеттік тірегі жастар патриоттық құндылықтары қалыптасқан тұлға болуы тиіс. Олар:

• 
  Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруге өз үлесін қосатын азамат;
  
• 
  Қазақстан Республикасының экономикалық байлығын дамытатын азамат;
  
• 
  Жалпы адамзаттық, ұлттық құндылықтарды меңгерген азамат;
  
• 
  Халықтар арасындағы достықты нығайтуға күш салатын тұлға;
  
• 
  Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздеріне, тарихына, тіліне, дәстүріне, дініне құрметпен қарайтын;
  
• 
  Отанды қорғауға жалпы адамзаттық тыныштықты сақтауға қашан да даяр.
  

2.«Қазақстан - 2030» барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл - ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Астана 2001.

3.Иманбаева С. «Мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің теориясы мен әдістемесі». - Алматы, 2007.
УДК 4.351.8.67
Методы изображения трехмерных объектов на плоскости
Есеналиева М.К., Сламкулова М.Б.
М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қаласы

Түйін
Мақалада шындыққа негізделген үш өлшемді бейнеледі синтездеу технологиясының мәселелерімен байланысты отандық және шетелдік жұмыстарға талдау жүргізіледі. Монитор экранындағы үш өлшемді бейнелердің генерациялық кезеңдері қарастырылады
Summary
In article is conducted analysis domestic and foreign work, in accordance with problem of technologies of the syntheses of the realistic three-dimensional scenes. They Are Considered stages to generations of the three-dimensional scenes on screen of the monitor
Трёхмерная графика - раздел компьютерной графики, совокупность приемов и инструментов (как программных, так и аппаратных), предназначенных для изображения объёмных объектов. Трёхмерная графика обычно имеет дело с виртуальным, воображаемым трёхмерным пространством, которое отображается на плоской, двухмерной поверхности дисплея или листа бумаги. В настоящее время известно несколько способов отображения трехмерной информации в объемном виде, хотя большинство из них представляет объемные характеристики весьма условно, поскольку работают со стереоизображением. 

Трёхмерное изображение на плоскости отличается от двумерного тем, что включает построение геометрической проекции трёхмерной модели сцены на плоскость (например, экран компьютера) с помощью специализированных программ. При этом модель может как соответствовать объектам из реального мира (автомобили, здания, ураган, астероид), так и быть полностью абстрактной (проекция четырёхмерного фрактала).

Для получения трёхмерного изображения на плоскости требуются следующие шаги:

1. моделирование - создание трёхмерной математической модели сцены и объектов в ней;

2. рендеринг(визуализация) - построение проекции в соответствии с выбранной физической моделью;

3. вывод полученного изображения на устройство вывода - дисплей или принтер.

Сцена (виртуальное пространство моделирования) включает в себя несколько категорий объектов:

1. Геометрия (построенная с помощью различных техник модель, например здание)

2. Материалы (информация о визуальных свойствах модели, например цвет стен и отражающая/преломляющая способность окон)

3. Источники света (настройки направления, мощности, спектра освещения)

4. Виртуальные камеры (выбор точки и угла построения проекции)

5. Силы и воздействия (настройки динамических искажений объектов, применяется в основном в анимации)

6. Дополнительные эффекты (объекты, имитирующие атмосферные явления: свет в тумане, облака, пламя и пр.)

Задача трёхмерного моделирования - описать эти объекты и разместить их в сцене с помощью геометрических преобразований в соответствии с требованиями к будущему изображению.

Рендеринг

На этом этапе математическая (векторная) пространственная модель превращается в плоскую (растровую) картинку. Если требуется создать фильм, то рендерится последовательность таких картинок - кадров. Как структура данных, изображение на экране представлено матрицей точек, где каждая точка определена по крайней мере тремя числами: интенсивностью красного, синего и зелёного цвета. Таким образом рендеринг преобразует трёхмерную векторную структуру данных в плоскую матрицу пикселов. Этот шаг часто требует очень сложных вычислений, особенно если требуется создать иллюзию реальности. Самый простой вид рендеринга - это построить контуры моделей на экране компьютера с помощью проекции, как показано выше. Обычно этого недостаточно и нужно создать иллюзию материалов, из которых изготовлены объекты, а также рассчитать искажения этих объектов за счёт прозрачных сред (например, жидкости в стакане). Существует несколько технологий рендеринга, часто комбинируемых вместе. Например:

1. Z-буфер (используется в OpenGL и DirectX 10);

2. Сканлайн (scanline) - он же Ray casting («бросание луча», упрощенный алгоритм обратной трассировки лучей) - расчёт цвета каждой точки картинки построением луча из точки зрения наблюдателя через воображаемое отверстие в экране на месте этого пиксела «в сцену» до пересечения с первой поверхностью. Цвет пиксела будет таким же, как цвет этой поверхности (иногда с учётом освещения и т. д.);

3. Трассировка лучей (рейтрейсинг, англ. raytracing) - то же, что и сканлайн, но цвет пиксела уточняется за счёт построения дополнительных лучей (отражённых, преломлённых и т. д.) от точки пересечения луча взгляда. Несмотря на название, применяется только обратная трассировка лучей (то есть как раз от наблюдателя к источнику света), прямая крайне неэффективна и потребляет слишком много ресурсов для получения качественной картинки;

4. Глобальное освещение (англ. globalillumination, radiosity) - расчёт взаимодействия поверхностей и сред в видимом спектре излучения с помощью интегральных уравнений.

Грань между алгоритмами трассировки лучей в настоящее время практически стёрлась. Так, в 3D Studio Max стандартный визуализатор называется Default scanline renderer, но он считает не только вклад диффузного, отражённого и собственного (цвета самосвечения) света, но и сглаженные тени. По этой причине, чаще понятие Raycasting относится к обратной трассировке лучей, а Raytracing - к прямой.

Визуализация трехмерных объектов

Любой трехмерный объект может быть изображен по-разному и различными способами. В одном случае нужно показать форму объекта, во втором – внутреннюю структуру объекта, в третьем имитировать реальную действительность, в четвертом – возбудить воображение зрителя чем-то неизвестным. Условно разделим способы визуализации по характеру изображений и по степени сложности соответствующих алгоритмов на такие уровни:

1. Каркасная визуализация

2. Показ поверхностей в виде многогранников с плоскими гранями или сплайнов с удалением невидимых точек

3. То же что и для второго уровня, плюс сложное закрашивание объектов для имитации отражения света, затенения, прозрачности, использование текстур.

Простейшая, каркасная, визуализация часто используется в процессе редактирования объемных объектов. Визуализация второго уровня используется для упрощенного показа объемных объектов. Например, для графиков функций z=f(x,y) (в виде рельефа поверхно­сти) часто достаточно показать все грани сетки одним цветом, зато нужно обязательно уда­лить невидимые точки. Это более сложная процедура в сравнении с выводом каркасного изображения.

Грани после разбиения сортируются по минимальному расстоянию до экранной плоскости, и выводятся в порядке их приближения (z-буфер).

Если же объекты пересекаются, то алгоритм несколько усложняется и проверяется еще ряд тестов перед выводом на экран некоторой грани P. Надо убедиться, что никакая другая грань Q не закроет P.

1. 
   Пересекаются ли проекции граней P и любой другой Q
   

• 
  на ось Ox?
  

• 
  на ось Oy?
  

2. 
   Пересекаются ли проекции этих граней на экранной плоскости?
   
3. 
   Находится ли грань P по другую сторону плоскости, проходящей через Q, чем начало координат (наблюдатель)?
   
4. 
   Обратное (2), т.е. находится ли Q по ту же сторону от плоскости, проходящей через P, что и начало координат (наблюдатель)?
   

2.   Порев В. Н. Компьютерная графика. – СПб.: БХВ-Петербург, 2002. – 432 с.: ил.

3.   Никулин Е. А. Компьютерная геометрия и алгоритмы машинной графики. СПб.: БХВ-Петербург, 2003. – 560с.: ил.
ӘОЖ81-26
СИНТАКСИСТІК ЖАҚ КАТЕГОРИЯСЫНЫҢ ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Г.Б.Ергалиева
Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік Университеті, Атырау қаласы, Қазақстан
Резюме
В статье определяется, что самый основной и главной грамматической категорией в предложении является категория лица, а также характеризуются её объект исследования и теоретические основы
Summary
In the article it is determined that the most basic and the main grammatical categories in the sentence is the category of persons , and characterized by its object of study and theoretical foundations

Синтаксистік жақ категориясы сөйлемнің ең негізгі және басты грамматикалық категорияларының бірі ретінде саналады. Қазіргі тіл білімінде бұл категория туралы айтылғанда, ең алдымен жіктік жалғаулары туралы және баяндауыштың тұлғалары туралы, сонымен қатар жақты, жақсыз сөйлемнің түрлері туралы мәселелерімен ұштастырыла айтылып келеді.

Соның ішінде белгілі жақты сөйлемдер туралы ғылыми түрде алғашқы сөз бола бастауы А.А.Потебня [1] және Н.Д.Овсянико-Куликовский [2] сияқты жетекші ғалымдардың зерттеулерімен байланысты болды. Олар «Мен барамын» («Я иду») тұлғасында келетін сөйлемдердің есімдік бастауышына екпін түспеген жағдайда оны бір құрамды деп есептеуге болады, «себебі жақтық тұлға етістіктің пішіні арқылы беріліп, сол арқылы айқын болатындықтан, есімдік бастауыш тек көмекшілік қызметке ие болып тұрады» деген пікір айтқан болатын. «Бастауышқа екпін түспеген жағдайда» деген ойды, сол кездегі түсінік бойынша, бастауышты түсіріп айтуға, яғни жасырын түрде келтіруге болады, сонда да сөйлемге нұқсан келмейді деген мағынада түсінген жөн.

Жалпылама және белгісіз жақты сөйлемдер туралы қазақ тіл білімінде 1950 жылдарға дейін арнайы зерттеу жұмыстары жүргізілген жоқ. Ғ.Мадина [3,37-39] және А.Әбілқаев [4] алғашқы зерттеу жүргізушілер қатарында болса, О.Құлкенова [5,175]) мен М.Балақаев [6,242-243] зерттеу еңбектеріне жалпылама және белгісіз жақты сөйлемдер туралы пікірлері мен тұжырымдарын және теориялық қағидаларын енгізді.

Ал жақсыз сөйлемдер туралы орыс тіл білімі зерттеушілері тарапынан «жақсыз сөйлемдер» деп аталатын сөйлемдерді жасайтын арнайы «жақсыз етістіктер» деген топтың бар екендігі жөніндегі зерттеулерге байланысты. Түркі тіл білімінде алғашқы рет жақсыз сөйлемдердің жасалу жолын сипаттайтын еңбектердің ішінде А.Н.Кононовтың өзбек тілі жөніндегі зерттеуін атап көрсетуге болады. Жалпы түркі тілдерінде орыс тіліндегі сияқты жақсыз етістіктердің жоқ болуына байланысты жақсыз сөйлемдер де болмайды деген пікір орын алды: «Түркі тілдерінің баяндауыштары жақсыз болмауына байланысты, оларда жақсыз сөйлемдер де болмайды» [7,95]. Ал башқұрт тілін зерттеген Н.К.Дмитриев те алғашқы пікірлерінде түркі тілдерінде жақсыз сөйлемдер жоқ деген пікірде болғанымен, кейінгі осы аталған тілді зерттеген ірі еңбектерінде бұл тұжырымынана бас тартып, жақсыз сөйлемдерді анықтап көрсетіп, олардың қатарына белгілі, белгісіз, жалпылама жақты сөйлемдерді енгізген [8,238].

Түркі тілдеріндегі жақсыз сөйлемдер туралы түркітану ғылымындағы зерттеулердің бастау көзінде А.Казембектің еңбектері тұрғандығын атап көрсету керек [9,306]. Қазақ тілінде жақсыз сөйлемдерге анықтама беріп, олардың жасалу жолдарын көрсетіп арнайы еңбектер жазған Ғ.Мадина [3], А.Әбілқаев [4] болды.

Ал синтаксистік жақ категориясына келсек, бұл күрделі категория қазақ тіл білімінде арнайы зерттелмеген, тың тақырыпқа жатады, ал орыс тіл білімінде бұл тақырыптың қалыптасқан зерттелу тарихы бар.

Жақ категориясы туралы таза ғылыми және оқу-әдістемелік сипаттағы материалдар қатарында түрлі теориялық, қағидалық бағыттағы әртүрлі еңбектер бар. Бұлардың барлығында да «жақ – субъект – әрекет етуші» үштігінің өзара ара қатынасы, сонымен қатар «морфологиялық жақ» пен «синтаксистік жақ» категорияларын айқын ажырату мәселелерінің басы ашылмағандығын көруге болады. Бұл категорияда алдымен бір құрамды және екі құрамды сөйлемдер ажыратылып көрсетіледі және осы категорияның құрамында қаралады. Жақ категориясының предикативтілікке енгізілу мәселесінің қойылысы қаралады.

Қазіргі тіл білімінде синтаксистік жақ туралы айтқанда, Г.Золотованың пікірінше, синтаксистік жақ категориясы «сөйлемде айтылатын ойдың қимыл-әрекеттің, құбылыс, қалып пен белгінің, сапаның иесі болатын субъектінің тілдік қарым-қатынас қатынасқа қатысушылардың немесе қатынаспаушылардың біріне сәйкестігін анықтайды» [10,73].

Бұл категория сөйлем мазмұнының сөйлеушінің өзіне, тыңдаушыға және үшінші жаққа қатыстылығын көрсетеді, ал енді бірқатар зерттеулер нәтижесі аталған категорияның сөйлеуші жақтың, танушы жақтың және тұтастырушы жақтың тығыз бірлігінен құралатынын көрсетеді.

Синтаксистік жақтар категориясы түрлі қатынас құралдарын көрсетудің предикативтілік жаққа, бұйыруға, өтінуге, сөйлемнің ерекше модельдеріне және т.б. семантикалық-синтаксистік үлгілерге негізделген жалпы категория. Сонымен қатар, бұл тілдік семантиканың сөйлеуші, тыңдаушы, тілдік қатынасқа қатынаспаушы семаларымен сипатталатын және көріну планының тілдік құралдары бар сөйлемдік категория болуымен ерекшеленеді.

Осылай жекелеген еңбектерді сараптай келе, синтаксистік жақ категориясына қатысты мәселелерді толық қамти отырып, зерттелген қағидаларды жинақтауға мүмкіндік туады. Бұның өзі синтаксистік жақ категориясының толықтай ашылуына және оның тіліміздегі зерттелу деңгейін көрсетуге септігін тигізері сөзсіз. Осылайша біз мақаламызда синтаксистік жақ категориясының қазіргі зерттелу деңгейін пайдалана отырып, теориялық негіздері мен қамтитын мәселелерін сөз етуді мақсат тұттық.

Синтаксистік жақ категориясының категориальдық негіздері мен басты белгілерін талдап көрсетуді міндет ете отырып, оның тілдің барлық деңгейлеріндегі (морфологиялық және сөз тіркестеріндегі, сөйлемдердегі) көріністерін сипаттауды қажет ететінін анықтадық. Арнайы морфологиялық формалардың көріністерін, яғни жіктік жалғаулары мен тіліміздегі сөз таптарының жекеше және көпше жіктелу үлгілерін, жіктеу есімдіктерін, сөз тіркестеріндегі бастауыш пен баяндауышты тіркестіретін қиыса байланысу түрінің ерекшеліктерін және сөйлемдік категориялардың ішіндегі предикативтілікке енетін синтаксистік жақ категориясын, синтаксистік логико-семантикалық жағынан алғанда пайымдауға және тұжырымдауға қатысты категорияларды қамтып және сабақтастырып, бірлестіріп сипаттау қажет екендігіне көз жеткіздік.

Синтаксистік жақ категориясы тек қана сөйлемдік категория болып табылады. Себебі ол кез-келген және барлық сөйлемдердің құрылысына міндетті категория ретінде көрініс табады, яғни бұл категориясыз сөйлем құрылмайды деген сөз. Сөйлемдер синтаксистік жақ категориясы бойынша, жақты және жақсы сөйлемдерге және жекелеген түрлеріне ажыратылады, олардың әрқайсысының жасалу жолдары болады. Синтаксистік жақ категориясы синтаксистік шақ (тұрақты және өтпелі шақтар) және синтаксистік рай (сөйлемдердің айтылу мақсаты) категориясымен тығыз бірлікте бола отырып, предикативтілік категориясына енеді. Солай бола тұра, өзінен төменгі деңгейлердегі көптеген категорияларды және бірліктерді өз бойына жинақтап тұрады. Сондықтан оны көп деңгейлі, көп құрамды және көп түзілімді категория деп тануға тура келетінін айта кеткен жөн болады.

Морфологиялық деңгейде және оның бірліктерінде синтаксистік жақ категориясы, алдымен, сөз таптарының ішінде жіктеу есімдіктерімен байланысты болады. Себебі, жіктеу есімдерінің жекеше және көпше түрлерін қамтиды. Ал жіктеу есімдіктері қазақ тілінде толықтай зерттелген.

Содан кейін, жіктік жалғаулары өз ішінен бірнеше жіктелу үлгілеріне бөлінеді. Соның ішінде, Н.Оралбаева зерттеулерінде жіктелудің екі түрін белгілесе, А.Ысқақов төрт түрлі үлгісін көрсеткен болатын, ал С.Исаев болса, оған тәуелдік жалғаулары арқылы жіктелуді қосып, бес түрлі үлгісін анықтаған. Ал зат есімдерінің ішінде адамзат есімдері жіктелу үлгілерінің барлық түрлерін қамтыса, ғаламзат есімдері «жіктелмейтін» (тек қана үшінші жақта қолданылатын) сөздерге жатады.

Синтаксистің сөз тіркесі деңгейіне келсек, бұл қиыса байланысуды білдіреді. Бұл атау септігіндегі сөз бен жіктік жалғаулары арқылы жекеше/көпше түрде қиысуын қамтып, тек қана бастауыш пен баяндауыштың байланысын білдіреді және бұндай байланыс сөз тіркесі емес, әрқашан сөйлем болады.

Синтаксистік жақ категориясының өзі предикативтіліктің құрамына енетіні айтылған болатын. Ол жақты және жақсыз сөйлемдерді қамти отырып, сөйлемдердің белгілі жақты және белгісіз жақты, жалпылама жақты, сонымен қатар белгілі жақсыз, белгісіз жақсыз және жалпылама жақсыз сөйлем түрлеріне ажыратылады. Бұл категорияда сондай-ақ бір бас мүшелі және екі бас мүшелі сөйлемдердің түрлері де қамтылады.

Сонымен, қорыта келгенде, синтаксистік жақ категориясы көп деңгейлі, кешенді категориялар қатарына жатады.

Әдебиеттер
1 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. 2. Составные члены предложения и их замены в русском языке. Изд. 2. –Харьков, 1898.

2 Овсянико-Куликовский Д.Н. Из синтаксических наблюдений к вопросу о классификации бессубьективных предложении. –СПб, 1901.

3 Мадина Ғ. Қазіргі қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер. –Алматы, 1959. –72 б.

4 Әбілқаев А. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем түрлері.–Алматы: ҚазМемОПБ, 1963. –58 б.

5 Құлкенова О. Қазіргі қазақ тіліндегі жай сөйлем синтаксисі. –Алматы, 1988. –181 б.

6 Балақаев М. Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. –Алматы: Ана тілі, 1992. –248 б.

7 Баскаков Н.А. Структура простого предложения в тюркских языках//«Труды института языка и литературы АН Кирг.ССР», вып. №4. –Фрунзе, 1956. –С.95.

8 Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. –М.-Л., 1948. –С.238.

9 Казем-Бек М.А. Общая грамматика турецко-татарского языка. –Казань, 1839. –С. 306.

10 Золотова Г.А. Очерк функционального синтаксиса русскогоязыка. –М., 1973. –186 с.

Not only words but other linguistic units may be homonymous. Here, however, we are concerned with the homonymy of words and word-forms only, so we shall not touch upon the problem of homonymous affixes or homonymous phrases When analyzing different cases of homonymy we find that some words are homonymous in all their forms, i.e. we observe full homonymy of the paradigms of two or more different words as, e.g., in seal a sea animal and seal--a design printed on paper by means of a stamp'. The paradigm "seal, seal's, seals, seals'" is identical for both of them and gives no indication of whether it is seal (1) or seal (2) that we are analyzing. In other cases, e.g. seal--a sea animal' and (to) seal (3)--'to close tightly, we see that although some individual word-forms are homonymous, the whole of the paradigm is not identical. Compare, for instance, the-paradigms:

1. (to)seal-seal-seal's-seals-seals'

2. seal-seals-sealed-sealing, etc.

1 Professor O. Jespersen calculated that there are roughly four times as many monosyllabic as polysyllabic homonyms. It is easily observed that only some of the word-forms (e.g. seal, seals, etc.) are homonymous, whereas others (e.g. sealed, sealing) are not. In such cases we cannot speak of homonymous words but only of homonymy of individual word-forms or of partial homonymy. This is true of a number of other cases, e.g. compare find [faind], found [faund], found [faund] and found [faund], founded ['faundid], founded [faundid]; know [nou], knows [nouz], knew [nju:], and no [nou]; nose [nouz], noses [nouziz]; new [nju:] in which partial homonymy is observed.

From the examples of homonymy discussed above it follows that the bulk of full homonyms are to be found within the same parts of speech (e.g. seal(1) n--seal(2) n), partial homonymy as a rule is observed in word-forms belonging to different parts of speech (e.g. seal n--seal v). This is not to say that partial homonymy is impossible within one part of speech. For instance in the case of the two verbs Me [lai]--'to be in a horizontal or resting position'--lies [laiz]--lay [lei]--lain [lein] and lie [lai]--'to make an untrue statement'--lies [laiz]--lied [laid]--lied [laid] we also find partial homonymy as only two word-forms [lai], [laiz] are homonymous, all other forms of the two verbs are different. Cases of full homonymy may be found in different parts of speech as, e.g., for [for]--preposition, for [fo:]--conjunction and four [fo:] --numeral, as these parts of speech have no other word-forms.

As it was mentioned before, two or more words identical in sound and spelling but different in meaning, distribution and (in many cases) origin are called homonyms. The term is derived from Greek (homos 'similar' and onoma 'name') and thus expresses very well the sameness of name combined with the difference in meaning.

There is an obvious difference between the meanings of the symbol fast in such combinations as run fast 'quickly' and stand fast 'firmly'. The difference is even more pronounced if we observe cases where fast is a noun or a verb as in the following proverbs: A clean fast is better than a dirty breakfast; Who feasts till he is sick, must fast till he is well.

Fast as an isolated word, therefore, may be regarded as a variable that can assume several different values depending on the conditions of usage, or, in other words, distribution. All the possible values of each linguistic sign are listed in dictionaries. It is the duty of lexicographers to define the boundaries of each word, i.e. to differentiate homonyms and to unite variants deciding in each case whether the different meanings belong to the same polysemantic word or whether there are grounds to treat them as two or more separate words identical in form. In speech, however, only one °f all the possible values is determined by the context, so that no ambiguity may normally arise. There is no danger, for instance that the listener would wish to substitute the meaning 'quick' into the sentence: It is absurd to have hard and fast rules about anything or think that fast rules here are 'rules of diet'. Combinations when two or more meanings are possible are either deliberate puns, or result from carelessness. Both meanings of liver, i.e. 'a living person' and 'the organ that secretes bile' are, for instance, intentionally present in the following play upon words: "7s life worth living?" "It depends upon the liver.''

Very seldom can ambiguity of this kind interfere with understanding. The following example quoted from lies, 1 sound somewhat artificial, but may him also a deliberate joke and not carelessness: The girls will be playing cricket in white stockings. We hope they won't get too many runs. Runs in this context may mean either 'ladders in stockings' or 'the units of scoring, made by running once over a certain course' (a cricket term).

Homonymy exists in many languages, but in English it is particularly frequent, especially among monosyllabic words. In the list of 2540 homonyms given in the Oxford English Dictionary 89% are monosyllabic words and only 9,1% are words of two syllables. From the viewpoint of their morphological structure, they are mostly one-morpheme words. Many words, especially those characterized by a high frequency rating, are not connected with meaning by a one-to-one relationship. On the contrary, one symbol as a rule serves to render several different meanings. The phenomenon may be said to be the reverse of synonymy where several symbols correspond to one meaning.

The abundance of homonyms is also closely connected with a characteristic feature of the English language as the phonetic unity of word and stem or, in other words, the predominance of forms among the most frequent roots. It is very obvious that the frequency of words stands in some inverse relationship to length, the monosyllabic words will be the most frequent moreover, as the most frequent words are also highly polysemantic, It is only natural that they develop meanings which in the course of time may deviate very far from the central one. When the inter-mediate links fall out, some of these new meanings lose all with the rest of the structure and start a separate existence. Phenomenon is known as disintegration or split of polysemy, Different causes by which homonymy may be brought about subdivided into two main groups:

1) Homonymy through convergent sound development, when or three words of different origin accidentally coincide in sound;

2) Homonymy developed from polysemy through divergent development. Both may be combined with loss of endings and 0tJier morphological processes.

In Old English the words “gesund”- 'healthy' and “sund”- 'swimming' were separate words both in form and in meaning. In the course of time they have changed their meaning and phonetic form, and for latter accidentally coincided: OE “sund” in ME “sound” 'strait'. The group was joined also accidentally by the noun sound 'what is or may be heard' with the corresponding verb that developed from French and ultimately the Latin word “sonus”, and the verb sound 'to measure the depth' of dubious etymology. The coincidence is purely accidental.

Two different Latin verbs: “cadere”-'to fair and “capere”- 'to hold' are the respective sources of the homonyms In case1 'instance of thing's occurring' and case a box. Homonymy of this type is universally recognized. The other type is open to discussion.

Unlike the homonyms case and sound all the homonyms of the box group due to disintegration or split of polysemy are etymologically connected. The sameness of form is not accidental but based on genetic relationship. They are all derived from one another and are all ultimately traced to the Latin “buxus”. The Concise Oxford Dictionary¹⁾has five separate entries for box: 1.box n. - 'a kind of small evergreen shrub';

2. box n. 'receptacle made of wood, cardboard, metal, etc. and usually provided with a lid';

3. box v. 'to put into a box';

4. box n. 'slap with the hand on the ear';

5. box v. `a sport term meaning 'to fight with fists in padded gloves'.

Such homonyms may be partly derived from one another but their common point of origin lies beyond the limits of the English language. In these with the appearance of a new meaning, very different from the previous one, the semantic structure of the parent word splits. The new meaning receives a separate existence and starts a new semantic structure of its own. Hence the term disintegration or split of polysemy. It must be noted, however, that though the number of examples in which a process of this sort could be observed is considerable, it is difficult to establish exact criteria by which disintegration of polysemy could be detected. The whole concept is based on stating whether there is any connection between the meanings or not, and is very subjective. Whereas in the examples dealing with phonetic convergence, i.e. when we said that “case1” and “case2” are different words because they differ in origin, we had definite linguistic criteria to go by, in the case of disintegration of polysemy there are none to guide us; we can only rely on intuition and individual linguistic experience. For a trained linguist the number of unrelated homonyms will be much smaller than for an uneducated person. The knowledge of etymology and cognate languages will always help to supply the missing links. It is easier, for instance, to see the connection between beam 'a ray of light' and beam 'the metallic structural part of a building' if one knows the original meaning of the word, i.e. 'tree' (OE beam, Germ Baum), and is used to observe similar metaphoric transfers in other words. The connection is also more obvious if one is able to notice the same element in such compound names of trees as hornbeam, white beam, etc.

The conclusion, therefore, is that in diachronistic treatment the only rigorous criterion is that of etymology observed in explanatory dictionaries of the English language where words are separated according to their origin,

For example, in the words match1 'a piece of inflammable material you strike fire with' (from OFr “mesche”, Fr “meche”) and match2 (from OE “gemcecca” 'fellow').

It is interesting to note that out of 2540 homonyms listed in a dictionary¹⁾ only 7% are due to disintegration of polysemy, all the others are etymologically different. One must, however, keep in mind that patterned homonymy is here practically disregarded. This underestimation of regular patterned homonymy tends to produce a false impression. Actually the homonymy of nouns and verbs due to the processes of loss of endings on the one hand and conversion on the other is one of the most prominent features of present-day English. . It may be combined with semantic changes as in the pair “long” (adj.) - “long” (verb). The explanation is that when it seems long before something comes to you, you long for it (long (adj.) comes from OE “lang”, whereas “long” (v.)comes from OE “langian”, so that the expression “Me longs” means 'it seems long to me'.

The opposite process of morphemic addition can also result in homonymy. This process is chiefly due to independent word-formation with the same affix or to the homonymy of derivational and functional affixes. The suffix -er forms several words with the same stem: trail -- trailer 'a creeping plant' vs. trailer 'a caravan', i.e. 'a vehicle drawn along by another vehicle'. The suffix -s added to the homonymous stems -arm- gives “arms” (n.) 'Weapon' and “arms” (v.) 'Supplies with weapons'. In summing up this dichromatic analysis of homonymy it should be emphasized that there are two ways by which homonyms come into being, namely convergent development of sound form and divergent development of meaning (see table below). The first may consist in

(a) phonetic change only,

(b) phonetic change combined with loss of affixes,

(e) independent formation

from homonymous bases by means of homonymous morphemes. The second, that is divergent development of meaning may be

(a) limited within one lexico-grammatical class of words,

(b) combined with difference in lexico-grammatical class and therefore difference in grammatical functions and distribution,

(c) based on independent formation from the same base by homonymous morphemes.

The process can sometimes be more complicated. At present there are at least two homonyms: “stick”(noun1) - 'insert pointed things into', a highly polysemantic word, and the no less polysemantic “stick” (noun) 'a rod'.

In the course of time the number of homonyms on the whole increases, although occasionally the conflict of homonyms ends in word loss.

Literature
1. Ginzburg R.S. et al. A Course in Modern English Lexicology. M., 1979 pp.72-82

2.Buranov, Muminov Readings on Modern English Lexicology T. O'qituvchi 1985 pp. 34-47

3. Arnold I.V. The English Word M. High School 1986 pp. 143-149

4. O. Jespersen. Linguistics. London, 1983, pp. 395-412

5. Jespersen ,Otto. Growth and Structure of the English Language. Oxford, 1982 pp.246-249

5. The Concise Oxford Dictionary of Current English. Oxford 1964., pp.147, 167, 171-172

6.V.D. Arakin English Russian Dictionary M.Russky Yazyk 1978 pp. 23-24, 117-119, 133-134

7.Abayev V.I. Homonyms T. O'qituvchi 1981 pp. 4-5, 8, 26-29

8.Smirnitsky A.I. Homonyms in English M.1977 pp.57-59,89-90
УДК 636:612.3
ОСОБЕННОСТИ ПИЩЕВАРЕНИЯ У ЖВАЧНЫХ ЖИВОТНЫХ
Жолдыкараева Г.Д., Жумабаев Ш.А.
КИПУДН, Шымкент, Казахстан
Түйін
Мақалада ұлтабарда газдардың түзілу деңгейінің артуын көрсететін бактериалды ас қорыту барысы баяндалады

Summarу
In the article is shown processes of bacterial digestion reflecting in dynamics of paunch aerogenesis
В процессе приспособления жвачных к виду питания их пищеварительный тракт приобрел некоторые особенности, резко отличающие этих животных от всех остальных. К особенностям относятся наличие у жвачных животных многокамерного желудка и увеличение длины кишечника до весьма значительных размеров (1). Наряду с морфологическими особенностями желудочно-кишечного тракта в процессе эволюции у жвачных выработались и некоторые функциональные отличия пищеварительных органов – непрерывная секреция пищеварительных желез, большой объем выделяющихся секретов, наличие в рубце специфической микрофлоры и некоторые другие(2,3).

Как отмечалось выше, использование питательных веществ растительных кормов для пластических и энергетических нужд организма осуществляется за счет жизнедеятельности микроорганизмов, в колоссальных размерах, заселяющих пищеварительный канал растительноядных животных.

Особенно ярким выражением роли микроскопических симбионтов в использовании питательных веществ растительных кормов является бактериальное пищеварение в рубцовой полости у жвачных.

В своей работе, в качестве рабочей гипотезы, мы рассмат­ривали всю совокупность микроорганизмов рубца как своеобразную, распаленную в содержимом рубца, «микробную» пищеварительную железу жвачных.

Процесс бактериального пищеварения сопровождается обра­зованием конечных газообразных продуктов - углекислого газа и метана. Нами было использовано это явление и разработана методика учета в литрах динамики образования этих газов за пятиминутные промежутки времени.

Нанося результаты измерений на миллиметровку, мы получали кривые, выражающие динамику рубцового брожения, ход и интенсивность бактериального пищеварения при том или ином кормлении.

Процессы бактериального пищеварения, отражающиеся в динамике рубцового газообразования, могут быть охарактеризованы в следующих чертах:

а) Процессы бактериального пищеварения в рубце, при достаточном кормлении, совершаются непрерывно. Однако уровень их не постоянен и зависит от факторов кормления.

б) Суточная динамика процессов бактериального пищеварения в рубце носит характер хорошо выраженной периодизации.

в) Уровень газообразования в процессе брожения колеблется на протяжении суток от 0,5-1,0 литра до 8,0-10,0 литров за пять минут. Наибольшее развитие процессов газообразования наступает у крупного рогатого скота в первые 2-3 часа после кормления. Однако, и в первые часы времени «натощак» оно не падает до нуля (не прекращается).

г) Было установлено, что общее суточное выделение газов рубца может колебаться в широких пределах: от 300-400 литр до 800-900 л., а в некоторых случаях – до 1000 л/сутки.
Литература
1.Голиков А.Н.Физиология сельскохозяйственных животных. М.: Агропромиздат, 1991. — 432 с.