Ғарыштық геодезия жердің жасанды серіктерінің көмегімен жер беті нүктелерінің геометриялық арақатынастарын зерттейді
Географиялық координаталардан тік бұрышты координаталар жүйесіне көшу мүмкіндігі
жүктеу/скачать 5,5 Mb.
|
геод
академиялык
- Бұл бет үшін навигация:
- 4-сурет. Зоналық координаталар жүйесі.
| Географиялық координаталардан тік бұрышты координаталар жүйесіне көшу мүмкіндігі.
Осы жоғарыда айтылған шарттарға көлденең цилиндрлік деп аталатын неміс ғалымы Гаусс ұсынған проекция тәсілі сәйкес келеді. Бұл проекцияға Жер эллипсоидының беті зоналарға бөлінген. Ол зоналар (4, а-сурет) шығысы мен батысында меридиандармен шектеліп, оңтүстік полюстен солтүстік полюске қарай созылып жатады. 4-сурет. Зоналық координаталар жүйесі. Зоналардың бойлықтағы ені 6°-тық болып келеді, нөмірлері Гринвич меридианы шығысқа қарай белгіленеді. Қазақстанның кең байтақ территориясы 6°-тық зоналар бойынша есептегенді 8-ден 15-ші зонаға дейінгі аралықты алып жатыр. Гаусс проекциясында зоналардың орталық (осьтік) меридианы жазықтыққа ешқандай өзгеріссіз проекцияларға, ал осьтік меридианнан алыстаған сайын, қашықтықтар аздаған өзгеріске ұшырайды. Кейде үлкен дәлдікті қажет ететін жұмыстар жер шарының бетін жазықтыққа 3°-тық зоналар арқылы проекциялайды. Зоналардың осьтік меридианы (x осі) мен (у осі) жазықтықта өзара перпендикуляр түзу сызықтармен кескінделеді, олардың қиысу нүктесі координаталар басы болады (4, б-сурет). Қазақстан солтүстік жарты шарда жатқандықтан, барлық нүктелердің абциссалары – (x) оң болып, ал кординаталары у әр зонаның осьтік меридианының шығыс жағынан – оң, ал батысында – теріс болып келеді. Кейде теріс ординаталарымен жұмыс істеудің қолайсыздығынан у – осінің батысқа қарай 500 км-ге шегеру келісілген, зоналардың ординаталары қайталанып отырады. Сондықтан, нүктенің қай зонада орналасқанын білу үшін у мағынасының алдына сол зонаның нөмірі жазылады. Мысалы, 4, б-суретте А және В нүктелері 12 зонада орналасқан делік, ал олардың шын координаталары уА=12625 км, уВ=12385 км-ге тең. Бұл мысалдан мынаны көруге болады: егер нүктенің ординатасы 500 км-ден артық болса, онда ол нүкте В-зонаның батыс жағында болғаны. Әрі қарай әр зона осьтік меридианмен экваторға параллель етіп жүргізілген кереге көз сызықтарға бөлініп, олар – тік бұрышты координаталар торы немесе километрік тор деп аталады. Сөйтіп, әрбір зонаның ортадағы меридианы – осьтік меридиан деп аталады. Шығыс жарты шарындағы кез-келген зонаның осьтік меридианның бойлығы мына формула бойынша анықталады: λ=6°N−3 (3). Мұндағы N−6°- тық зонаның нөмірі. Жазық полярлық координаталар жүйесі. Геодезиялық жұмыстарды жүйесі қолданылады. Осы координаталар жүйесінің элементері 5−суретте көрсетілген: Бастапқы бағыт, полярлық осі – ox, ox – осінен кез-келген жаққа бағыттауға болады, мысалы, А және В нүктелеріне. О – нүктесі – координаталар басы (полюс), теодолиттік жүрістер нүктесі қабылданады. Жазық полярлық координаталар жүйесінде нүкте екі координата арқылы анықталады: полярлық осьтен нүктеге дейінгі бағыт аралығындағы горизонталь бұрыш - β полюстен бастап анықталатын нүктеге дейінгі арақашықтық – d. Мысалы, А нүктесінің координаталары β1α1, ал В нүктесінің координаталары β2α2 болып келеді. Полярлық бұрыштар полярлық осьпен сағат тілінің бойымен 0 мен 360° аралығында өлшенеді. Жазық полярлық координаталар жүйесі теодолитттік түсірістер мен жобадан жергілікті жерге құрылыс объектілерінің нүктелерін көшіргенде қолданылады. Геодезида проекциялау әдісі және биіктік жүйесі: Жер бетін планға немесе картаға түсіруде сызба геометриясында оқып-үйренген проекциялау әдісі кеңінен қолданылады. Жердің физикалық бетіндегі нүктелердің орны эллипсоидтың бетіне нормаль болып есептелетін тік сызықтар арқылы проекцияланады. Осы проекциялау негізінде нүктелердің тік бұрышты (ортогональды) проекцилары алынады. Жер бетіндегі А – нүктесін тік сызық арқылы деңгей бетке проекцияланғандығы НА арақашықтығы нүктенің абсолют биіктігі деп аталады, ал сoл нүктеден бастап шартты бетке дейінгі қашықтық Н′ - шартты биіктік болады. Бір нүктенің екінші бір нүктедегі деңгейлік бетінен айырмашылығын – салыстырмалы биіктік – һ, немесе биіктік өсімшесі дейміз. Мысалы, А нүктенің В нүктесіне қарағандағы биіктік өсімшесі һА=HA-Hв болады. Мұхит деңгейін көп жылдар бойы бақылау нәтижесінде деңгейлік беттің орташа жағдайын анықтайды. Біздің елімізде абсолют биіктігінің бастапқы саны ретінде Балтық теңізінде орнатылған Кронштадт футштогінің нөлі қабылданған. Футштог дегеніміз-бөліктері бар мыстан жасалынған тақта, осы бөлектер бойынша оқтын-оқтын теңіз деңгейі тексеріліп, есептеліп отырады. Сөйтіп, деңгей беттен нүктелерге дейінгі вертикаль қашықтықтарды нүктелердің биіктіктері Н дейміз. Жердің қисықтығының горизонталь арақашықтықпен нүкте биіктігіне әсері: Жердің шағын учаскелерін кескіндеуде геодезияда деңгейлік бетті жазық ретінде қабылдайды. Мұның өзі арақашықтықтарды және нүкте биіктіктерін анықтағанда қателерге әкеліп соқтырады. Мысалы, АВ=D доғасы R-радиусі сфераның деңгей бетіндегі проекциясы делік. A-нүктесінен BBo тіктеуіш сызығымен қиылысқанша, жанама сызық жүргізіп, қиылысқан нүктесін Во деп белгілейміз. Сонда AB деңгей бетті АВо жазық бетпен ауытырғанымызда мынадай қателік шығады: горизонталь арақашықтықты өлшегенде: ∆d = АВ′о - АВ = d – (4) вертикаль қашықтық (биіктік) өлшегенде: ∆һ = ОВ′о – ОВ (5) Бұл қателіктерді есептейтін жұмыс формулалары мыналар: ∆d = α³ R / 3 (6) егер α= D/ R екенін ескерсек, онда: ∆d = D/ 3R ² (7) ∆һ = D²/ 2R (8)
жүктеу/скачать 5,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|