Курсының бағдарламасы (атауы, шыққан жылы)

8 тақырып: Қазақтың жазба дәстүрлі кәсіби музыкалық өнерінің және Қазақстанның композиторларлық мектебінің қалыптасуы.

• 
  Қазақстан композиторлық мектебінің қалыптасуы мен дамуы. Негізгі сатылары.
  
• 
  1920-1950 жж. жазбаша кәсіби өнердің қалыптасуы.
  
• 
  1950-1970 ж.ж. Музыка, шіркеу және дін соғысы (Гугеноттық псалмалар)
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б
СОӨЖ сұрақтары 8:

• 
  Кәсіби музыканың негізін қалаушы −А.Жұбанов, Е.Брусиловскй, М.Төлебаев, Л.Хамиди.
  
• 
  С.Мұхамеджанов, Қ.Қожамьяров, Ғ.Жұбанова, Е.Рахмадиев − ұлттық композиторлық мектепті қалыптастырып, жалғастырушылар.
  
• 
  Б.Жұманиязов, В.Новиков, М.Сағатов, Ж.Дастенов шығармашылығы.
  
• 
  «Алтын ғасыр» кезеңіндегі испан кәсіби музыкасы
  
• 
  Тәуелсіздік кезіндегі қазақ музыкасы.
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005. − 516 б
СӨЖ сұрақтары 8:

• 
  Кәсіби музыкалық білім беру орындары.
  
• 
  Қазақ музыкасына еуропалық жанрлардың ықпалы (аспаптары, көп дауысты фактура. құрылым).
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б
9 апта.

9 тақырып: Қазақ операсының фольклорлық бастаулары.

• 
  Қазақстанның ұлттық опера өнері − жаңа дәуірдің ерекше құбылысы.
  
• 
  Операның жан-жақты мүмкіндіктері.
  
• 
  Алғашқы опералар. Кәсіби музыка және халық әндері
  
• 
  Операдағы речитатив түрлері.
  
• 
  Халықтық шығармашылық қырларының операдағы көрінісі.
  

Әдебиет

2 Ахметова М. Традиции казахской песенной культуры. -Алма-Ата. 1984.

3 .
СОӨЖ сұрақтары 9:

• 
  Қазақ операсының озық үлгілері (А.Жұбанов. «Абай», М.Төлебаев. Біржан-Сара).
  
• 
  Операдағы фольклорлық-өлеңдік материалдың маңызы.
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СӨЖ сұрақтары 9:

• 
  Халықтық-аспаптық музыкадағы опералық негіздер.
  
• 
  Қазақ дәстүріндегі хормен ән айту тәжірибесінің операдағы көрінісі.
  

10 тақырып: Классик-қобызшы Ықылас Дүкенұлы

• 
  ХІХ ғ. екінші жартысындағы қазақстандағы тарихи-саяси және рухани-мәдени ахуал.
  
• 
  Ықылас Дүкенұлының өмірі мен шығармашылығы туралы қысқаша мәлімет.
  
• 
  Күйші Ықылас туындыларындағы новаторлық белгілер.
  
• 
  Симфониялық шығармашылығы. Қобызшы күйлеріндегі жаңа орындаушылық әдіс-тәсілдер
  
• 
  Ықылас Дүкенұлы шығармашылығын қазіргі кезде зерттеуші ғалымдар жөнінде мағлұмат.
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СОӨЖ сұрақтары 10:

• 
  А.Жұбанов, Е.Брусиловский, Л.Хамиди, Қ.Жандарбеков, К.Байсеитова, Қ.Қожамияров, М.Төлебаев – жаңаша мәдениеттің негізін қалаған қайраткерлер,
  
• 
  Ленинград консерваториясын бітірген жас маманның қазақ музыкасымен танысуы.
  
• 
  Опералық трилогия («Қыз Жібек», «Жалбыр», «Ер Тарғын»).
  

Әдебиет:

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

• 
  «Дударай» операсы. «Ерден» күйі
  
• 
  «Кертолғау», «Шыңырау» күйлері.
  
• 
  . «Жез киік» күйіндегі трель, мелизмдерді орындау нұсқалары.
  
• 
  «Аққу» күйінің қазіргі кездегі орындаукшылықтағы қолданылатын жаңа әдістер (инновация)
  
• 
  Ықылас Дүкенұлы күйлерінің қазаіргі заман композиторлар шығармашылығындағы жаңа жанр, стиль ретінде қалыптасуы.
  

Әдебиет:

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

11 тақырып: А.Жұбанов және Л.Хамидидың «Абай» операсы.

• 
  А.Жұбановтың шығармашылық келбеті.
  
• 
  Л.Хамиди − тамаша әуезділігімен танылған дарынды композитор.
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СОӨЖ сұрақтары 11:

• 
  Ақын, философ, композитор Абай Құнанбаевтың 100-жылдығына орай А.Жұбанов және Л.Хамидидың бірлесе жазылған операсының құндылығы.
  
• 
  Операның алғаш қойылымы.
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СӨЖ сұрақтары 11:

• 
  Операның либреттосы.
  
• 
  Туындының музыкалық драматургиясы (1-ші көріністегі Абайдың ариясы, 2-ші көріністегі Ажардың ариясы, Абайдың 5-ші көріністегі атақты «Ей, халайық» ариясы). .
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

апта 12

12 тақырып : Композитор Мұқан Төлебаев шығармашылығы.

• 
  М.Төлебаев – кәсібиліктің шыңын меңгерген композитор.
  
• 
  Композатордың әртүрлі жанрда жазылған туындылары.
  
• 
  «Біржан-Сара» операсы.
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СОӨЖ сұрақтары 12:

• 
  М.Төлебаевтың ән-романстары.
  
• 
  Композитордың кантата, симфониялық поэма, камералық аспапты туындылары.
  
• 
  Автордың «Біржан-Сара» операсы − қазақ музыка өнеріндегі ерекше құбылыс, шоқтығы биік туынды.
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СӨЖ сұрақтары 12

• 
  «Кестелі орамал» және «Тос мені тос» әндері.
  
• 
  «Коммуниз оттары» кантатасы, «Қазақстан» симфониялық поэмасы, скрипкаға арналған «Поэма» пьесасы.
  
• 
  «Біржан-Сара» операсының либреттосы, тақырыптық мазмұны, музыкалық тілі.
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б
13 апта

13 тақырып: Композатор Сыдық Мұхамеджанов.

• 
  С.Мұхамеджанов туындыларындағы көнеден жеткен музыкалық мұраның өзіндік қолтаңбамен өрнектелуі.
  
• 
  Композитор туындыларының көпжанрлық сипаты.
  
• 
  «Айсұлу» операсы.
  
• 
  «Жұмбақ қыз» операсы.
  
• 
  Ақан сері-Ақтоқты» операсы.
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СОӨЖ сұрақтары 13:

• 
  Қазақ ұлт аспаптары оркестріне арналған шығармалар («Шаттық отаны», «Классикалық күй», «Концерттік вальс», «Қыз қуу»).
  
• 
  Абай өлеңдеріне жазылған романстар циклы.
  
• 
  «Айсұлу», «Жұмбақ қыз», Ақан сері-Ақтоқты» опералары.
  
• 
  Дауыс пен оркестрге арналған концерт.
  

Әдебиет:

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

СӨЖ сұрақтары 13:

1 «Шаттық отаны» поэмасынан домбыра және қобыз партияларын орындау (университет оркестрінің репертуарындағы шығарма).

2 «Айсұлу» операсынан Серкенің каватинасы.
14 апта

14 тақырып : Құддыс Қожамияровтың өмірі мен шығармашылығы..

• 
  Қ.Қожамияровтың өмір жолы. .
  
• 
  «Туған колхозымда» атты шекті квартеті.
  
• 
  «Ризвангүл» симфониялық поэмасы.
  
• 
  «Чин Томур» балеті.
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б
СОӨЖ сұрақтары 14:

• 
  Қ.Қожамияров шығармашылығындағы ұйғыр халқының музыкалық фольклорының сипаты.
  
• 
  «Назугум» операсы. Қолтаңбасы. .
  

1 Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б
СӨЖ сұрақтары 14:

• 
  «Садыр Палуан» операсы.
  
• 
  Бірінші, Екінші, «Такла Макан» симфониялары.
  
• 
  «Садыр Палуан» операсынан Шаваханның зары (ноталық мысал).
  

Әдебиет:

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

Баяндама және реферат тақырыптары:

• 
  А.Жұбановтың өміір мен шығармашылығы. .
  
• 
  Е.Г.Брусиловскийдың алғашқы опералық трилогиясы.
  
• 
  С.Мұхамеджанов шығармашылығындағы комедиялық образдаро.
  
• 
  С.мұхамеджановтың «Жұмбақ қыз» операсы.
  
• 
  А.Жұбановтың «Абай» операыс.
  
• 
  Қазақтың көне музыкалық фольклоры.
  
• 
  Эпикалық образдардың музыкадағы бейнесі. .
  
• 
  Домбырашылық өнердегі батысқазақстандық төкпе дәстүрі.
  

Әдебиет:

2 Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: Дайк-пресс, 2002. – 400 б.

3 Күзембай С., Т.Егінбаева Қазақ музыкасының тарихынан дәрістер. – Астана: Глассир, 2011. – 525 б.

4 Қазақ музыкасы. Антология. Сегізтомдық. − Алматы: ҚазАҚПАРАТ, 2005.−516 б

15тақырып : Е.Рахмадиев − композитор және қоғам қайраткері.

• 
  Е.Рахмадиев шығармашылығындағы вокалды музыка.
  
• 
  Аспапты музыкада композитор орнықтырған симфониялық күй жанры. .
  
• 
  Е.Рахмадиев музыкасындағы лироэпикалық бағыт.
  
• 
  Вокалдық-аспаптық туындылар.
  

• 
  Композитордың музыкалық эстетикасы. .
  
• 
  Е.Рахмадиев шығармашылығындағы патриоттық тақырып.
  
• 
  «Қамар сұлу» операсы.
  
• 
  Сазгер иуындыларындағы лир-оэпикалық бағыт.
  

СӨЖ сұрақтары 15:

• 
  «Таң самалы», «Жетісудың қыздары-ай», «Анашым-Ардағым», «Дос көңілі» әндері. .
  
• 
  «Алпамыс» операсы.
  

• 
  Затаевич А. 1000 песен казахского народа. − М.Музгиз,
  
• 
  Затаевич А. 500 песен и кюев казахского народа. − М.Музгиз,
  
• 
  Ерзакович Б. Песенная культура казахского народа. − Алма—Ата: Наука, .
  
• 
  Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. Алматы,
  
• 
  Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. Алматы,
  
• 
  Ерзаковмч Б.Г:. Песенная культура казахского народа. Алматы. : 1976. -168 с.
  
• 
  Галацкая В.С. Музыкальная литература зарубежных стран. Вып.1. М., 1978
  
• 
  Левик Б.В. Музыкальная литература зарубежных стран. Вып.2. М., 1979
  
• 
  Галацкая В.С. Музыкальная литература зарубежных стран. Вып.3. М., 1983
  
• 
  Левик Б.В. Музыкальная литература зарубежных стран. Вып.4. М., 1981
  

Жер бетінде Арктика мен Антарктидадан басқа құрлықтардың бәрінде далалық өңірлер кездеседі. Солардың ішіндегі ең көлемдісі Еуразия қос құрлығында — шығысында Хинган таулары мен батысында Карпат тауларының арасында керіліп жатыр. Адамзат — өркениетінде өзіндік лайықты орыны бар Еуразия көшпелілерінің үш мың жыл бойы, мүмкін, одан да ұзақтау уақыт аясында тербеліп өскен «тал бесігі» – осы Ұлы Дала. Күні бүгінге дейін бұл алапты көшпелілердің бірімен-бірі аудармашысыз-ақ түсінісе алатын ұрпақтары қоныс етеді. Олар қазір қырықтан астам этносты құрайды.

Жаңаша жыл санауға дейінгі I мыңжылдықта бастау алып, ХХ ғасырға дейін тұяқ іліктірген көшпелі өмір салттың кіндік мекені Қазақстан аймағы. Қазақ халқы ХХ ғасырдың алғашқы ширегіне дейін, дәлірек айтқанда, Кеңес өкіметі халық дәулетін өктемдікпен тәркілегенге дейін негізінен көшпелі өмір салтта болды.

Қазақстанның тұрғылықты (автохтонный, абориген) халқының ең ұзақ уақыт аясында көшпелі өмір салтта болу себебі, біріншіден – Еуразия Ұлы даласының ең енді тұсы Қазақ даласы болып табылады. Яғни, бұл дала бойлық бойынша тербеле көшіп-қонуға, былайша айтқанда табиғаттың қатал құрсауынан сытылып шығып, жыл құсы сияқты мәңгілік көктемді қуалап отыруға мейлінше қолайлы еді. Екіншіден – технократтық даму бел алғанға дейін Қазақтың қуаң даласында тіршілік үшін бірден-бір қолайлы өмір салт көшпелілік болды. Үшіншіден – қазақ халқының бірыңғай өзімен тектес түркі халықтарымен шекараласып, түркі әлемінің кіндік мекенінде болуы да көшпелі өмір салтының тұрақтылығына себебін тигізбей қалған жоқ.

Міне, осындай қисындардан кейін, жалпы Еуразия көшпелілер туралы, олардың мәдени-рухани әлемі жайында осы уақытқа дейін белгілі болған айғақ-деректерді қазақ халқының да мәдени-рухани әлемімен шендестіріп қарастыруға әбден болады.

Қазақ халқының музыкалық мәдениетіне қатысты ең бір байырғы дерек көздері археологиялық айғақтар болып табылады. Орта Азия халықтарының байырғы музыкалық мәдениетіне қатысты археологиялық айғақтар М.Е.Массон, Ә.Х.Марғұлан, С.И.Руденко, С.П.Толстов, А.М.Беленицкий, М.М.Дьяконов, А.Ю.Якубовский, Г.А,.Пугаченкова, К.В.Тревер, В.А.Мешкерис, р.Л.Садаков, К.М.Байпаков сияқты ғалым зерттеушілер жүргізген қазба жұмыстардың нәтижесінде айқын көрініс тапқан. Археологиялық олжалардың ішінде қобыз, домбыра, сазсырнай,үскірік, тастауық, қоңырау сияқты қазақтың бүгінгі қолданыстағы музыкалық аспаптарныың байырғы үлгілері кездесіп отырады. Ғалымдар тапқан археологиялық олжалардың іішнде музыкалық аспаптардың өзінен гөрі, олардың тасқа, сазға, металл бұйымдарына, қабырға суреттеріне түскен бейнелер молырақ ұшырасады. Әсіресе, Орта Ғасырдағы көркем миниатюралардан, баспа өнімдерінен, соның ішінде музыка туралы трактаттардан музыкалық аспаптардың суреттерін көптеп ұшырастыруға болады. Мұндай бейне-суреттер аспапты4 0алай қолданалатынын, қандай ортада тартылатынын және ол ортаның әлеуметтік ахуалын да аңғартып отырады.

«Кодекс Куманикус» кітабында жалпы музыкалық мәдениетке қатысты атаулар мен ұғымдар мол ұшырасады. Мәселен, кітаптан, мына сияқты музыкалық аспаптардың атауларын кезіктіруге болады: бурғу (бұғы, мүйіз сырнай), бурғуча (бұғышақ, кішкене мүйіз сырнай) , конров (қоңырау), қобуз (қобыз) нақара (нығар, қоңыраулы аспап), суруча (сырнай), таф (тап, тапталған темір аспап, аішылықта немесе жаугершілікте қолданылған), томбур (дауылпаз, барабан), түрбіт (труба, кернейдің бір түрі),

Орта Азиядағы түркі тілдес халықтардың, соның ішінде қазақ халқының музыкалық мәдениетінің көрнекті өкілі, батагөй дана, ақылгөй абыз, дәулескер қобызшы – Қорқыт ата (VIII-IX ғ.ғ.). Қобызшы күйлерінің бүгінгі күнге жетуінің ең тегеурінді себепшісі – қазақ даласында күйшілік дәстүрдің кең тарағандығы екені белгілі. Бұған Қорқыт заманына бергі ғасырларда да күйшілік өнердің үзілмей жалғасқаны ақын айғақ. Кетбұға (ХII-XIII ғ.ғ.), Сыпара жырау (XIV ғ.), Асанқайғы (XV ғ.), Қазтуған (XV ғ.), Қойлыбай бақсы (XVI ғ.), Марқасқа жырау (XVII ғ.), Байжігіт (XVII ғ.), Абылай хан (XVII ғ.), Құрманғазы (XIX ғ.), Дина (XX ғ.) сияқты тарихи тұлғалардың болғаны, олар шығарған күйлердің бүгінгі күнге музыкалық мол қазына болып отырғаны. Сонымен қатар, Орта ғасырда Әл-Фарабидың () «Музыканың ұлы кітабы», Ибн Синаның () «Айығу кітабы», М.Машқаридың () «Түрік сөздігі», Ж.Баласағұнның «Құтты білік» атты еңбектері қоғам санасының дамуына, музыка өнері туралы түсінікті тереңдетуге ықпалы зор еді. Осындай ғұлама ғалымдардың еңбектерінің ішінде Әл-Фарабидың () «Музыканың ұлы кітабы» атты трактатының орын ерекше. Бұл еңбекте музыка теориясы, оның пайда болу және қалыптасу тарихы, музыканы жүрекке қондыра қабылдаудың психологиясы, музыкалық шығармаларды орындаудың әдістәсілдері сияқты өзекті мәселелер терең ғылыми танымдық деңгейде пайымдалады.

Қазақ ауыз әдебиеті өзінің тұрмыстануы (бытование) тұрғысында музыкамен тығыз байланысты. Эпикалық жырлардан бастап, толғау, терме, қара өлең, жаржар, сыңсу, жоқтау түріндегі поэзия үлгілерінің баршасы міндетті түрде белгілі бір әуен, сарын-саз арқылы жұптаса орындалады. Алуан жанрлы сөз өнерінің ішінде музыкалық аспаптардың атаулары көптеп кездеседі.
Қорыта келе, мұның бәрі, қазақтың музыкалық мәдениетінің түп-тамыры мен қалыптасу жолдары тереңде жатқанының айғағы.

ІI Дәріс

ХVIII-XIX ғ.ғ. қазақтың музыкалық орындаушылық мәдениетін зерттеу әдістері,

ХVIII-XIX ғ.ғ. қазақтың музыкалық орындаушылық өнері ерекше сипат алды. Бұл кезеңде қазақ музыкасы жалпы түркілік тектестік аясында өзінің даралығын айқындап алды. Сонымен қатар, қазақтың музыкалық орындаушылық мәдениетіне бұл кезең Алтын Ғасыр болып енгені белгілі. Бұл кезеңде қазақтың музыкалық орындаушылық өнері туралы этнографиялық мағлұмат, очерк, қолжазба және күнделік түрінде хатқа түскен деректемелер мейлінше мол болды. Мәселен, ағылшын суретшісі Джон Кастль Орынбор өлкесіндегі қазақ ауылдарын аралап, орындаушылық өнер туралы мынандай дерек қалдырады: «Шымылдықтың сыртында қара барқыт киген бір қалмақ қызы бандурада орыс әндерін орындап отырады. Ханның дәл алдында бір қарт кісі және бір бозбала отырды, қарттың қолында түркі балалайкасы (яғни домбыра), бозбала болса ноғай скрипкасын (яғни қобыз) тартып отыр. Ханнан үш адым жерде орталарындағы қойдың майынан жасалған шамды жағалай оның билері орналасқан». Дастархан жиналған соң, рахаттанып отырып әшкен мол да жақсы тамақтан кейін сыбызғы тартылады. Сыбызғыны томар дәрі (еллобор, морозник) дейтін қара немесе ақ шөптен жасайжы. Сыбызғыда орындаған әндер ертедегі батырлардың ерлік істері жайында, солардың барымташылығы, шапқыншылығы, сөйтіп жүріп жан тапсырғандығы туралы болып келеді, негізінен олар мұңды болады»[1]. Осы шағын үзіндіден қазақтың музыкалық аспаптары байырғы заманнан бері ханның да, қараның да ортасында кең орындалып, демократиялық сипатқа ие болғандығының айқын дәлелі.

Музыкалық аспаптарда күй тартатын немесе әнді қосылып айтатын дәстүрдің ертеден қалыптасқаны туралы дерек мол. Осы ретте И.И.Георги мен И.Г.Андреевтің еңбектері назар аударарлықтай. Олар қазақ өмір салтында музыканың серік болмайтын саласының жоққа тән екені, осыған байланысты ән-күйдің тұрмыстану жайлы мол tңбек қалдырды.

Қазақ даласына ХІХ ғ. бас кезінен бастап қызмет бабымен ғалым-этнографтар, саяхатшылар қоныстанып, олар аз уақытқа келіпкетушілердей емес, мекен еткен өңірлерінде жылдап тұрып, нл өмірінің қыр-сырын терең танып-үсінуге аса құштар болды. Т. Г.Шевченко. А.Янушкевич, Г.Зелинский, Б.Залесский, А.Сузин, С.Большой сияқты көртеген саяси жер аударушылар аспаптық музыка, бұл аспапта орындаушылар туралы көптеген этнографяилық жазбалар қалдырды. Аспаптық музыканың халық өміріндегі орнын анықтау үшін поляк жазушысы Адольф Янушкевичтың (1803-1857) күнделіктері осы уақытқа дейін өз маңыздылығын жоғантқан жоқ. Ол экспедиция жоспары бойынша Семей өңірінде болғанда соңғы қобызшы ойынының куәгері болған еді. Варшава университетінің түлегі, жан-жақты білімдар адам, қобыздың бақсы өнеріндегі шеберлікпен пайдаланғанын жазды. Адольф Янушкевич «Күнделіктер мен хаттар немесе қазақ даласына саяхат туралы жазбалар» атты еңбегінде қазақтың тұрақты халқына сүйіспеншілік пен гуманистік көзқарас танытқаны белгілі. Ол он сегіз жыл қазақ елінде айдауда болған кезеңінің әр күнін бақылап-байқағанының ішінен қызықтысын күн сайын жазып, туған-туысқандары мен дос-жарандарына хат ретінде жолдап отырды. Бес ай бойы экспедицияда Ертістен «етегін қар басқан Алатауға» дейін қиырларды шарлап, аңыз, жыр, толғауларды, жалпы халық шығармашылығына ден қойып, оның үлгілерін өзінің күнделігіне түсірген. Ол: «қазақтар ауру сырқауларды дүмшелікпен, тәуіптік жолмен емдеп, алдап-арбайды» – деп жазды . Адольф Янушкевич өзінің Польшадағы туған бауырына жазған бір хатында бақсы ойынынынан алған ғажайып әсерімен былай бөліседі: «...Ол (бақсы) біз берген төрт пышақты иығына қойды да, белбеумен мықтап байлауға әмір етіп, сол жөргектелген күйінде киіз үйдің ішімен домалады. Содан соң байланған белбеудің астынан пышақтарды алып, денесіне сұқты. Оның еш жерінің ауырмағаны сондай, бір тамшы қан да шықпады. Оның сиқырына көзім жетіп, ұйықтауға кеттім. Қызыл бөрікті, теке сақалды бұл дүмшенің бейнесі, оның жын шақыру үшін тартылған жабайы музыкасы мен әні, майшамның күңгірт жарығы түскен киіз үй, осы суреттің бәрі түні бойы түсіме еніп, дұрыс ұйықтай алмай шықтым» . Қазақтың айтыс өнері, ән-күй туралы тұтқында болған Савва Большой қалдырған еді.

Қазақтың ән-күй өнері ауыздан-ауызға тарап, қолдан-қолға көшіп отырып, бүртұтас музыкалық кеңістікті қалыптастырды. Ал, бұларды айтып таратушылардың ішінде кәсіпқой музыканттар да болды.

Қазақтың музыкалық аспаптары А.Эйхгорн (1844-1910) еңбегінде сипатталған. Қобыз, домбыра, сыбызғы сияқты аспаптардың бітім қасиеті, құлақ-күйі, дыбыс қатарлары, тембрі және ойнау тәсілдері жан-жақты сараланған. Ішінара музыкалық аспаптың мүмкіндігін білдіретін ноталық жазбалар келтірілген.

Петербург университетінің тарих-филология факультетін бітірген, консерваторияда Н.А.Римский-Корсаковтың композиция бойынша білім алған білікті музыкант-этнограф С.Г.Рыбаков (1867-1922) қазақтың музыкалық орындаушылық өнері туралы өзінің зерттеу еібектерінде қазақ ән өнерінің діни әсерінен тазалығы, ән мен күйдің ел өміріндегі елеулі оқиғаларға үн қосқыш демокритиялық сипаты, алуан тақырыптылығы, ондай әндердің көбінесе аспаптармен сүйемелденетіні туралы жазып, ол аспаптардың оң (кварта) және теріс (квинта) бүрауларымен тартылатыны, сондай-ақ үлкен және кіші терциялардың қазақ ән-күйіне мейлінше жағымды рең беретіні жөнінде терең толғамды зерттеме жұмыстар атқарды.

XVIII-XIX ғ.ғ. саяхатшы-ғалымдардың осындай деректері қазақтың музыкалық орындаушылық өнерінің биік көркемдік-эстетикалық мән-мағынаға ие екенінің дәлелі. Мұндай зерттемелердің қазақ мәдениетін басқа халықтарға танытуда маңызы зор болды

1 Джон Кастль. 1736 жылы Кіші жүз ханы Әбілқайырға барып қайтқан сапар туралы. Алматы, Ғылым, 1996. -74 б.

Кеңес заманында алғашқылардың бірі болып қазақтың аспаптық орындаушылыөқ өнері туралы жазған А.Э.Бимбоэс (1878-1942). Қызыл армия қатарына өзі тіленіп келген А.Э.Бимбоэсты жылы Көкшетау аймағына саяси бөлімнің нұсқаушысы етіп жібереді. Осы қызметі бойынша Ақмолада тұрып, қаладағы концерттерге қатысып, хор ұйымдастырып, музыка мектебінде сабақ береді. Сонымен қатар, ол қазақтың ән-күйін жинаумен айналасады. Ол Ақмоладағы қазақ музыкасын жинау барысында жүргізген дәптерлерін кейін бклгілі музыка фольклоршысы А.В.Затаевичке тарту етті.

Қазақтың орындаушылық өнері туралы зерттеуге ерекше еңбек сіңірген тұлға – Александр Викторович Затаевич (1869-1936). Орлов қаласындағы әскери гимназияда музыкалық білім алған А.В.Затаевич 1904-1915 жылдар аралығында Варшава консерваториясының жанынан шығатын «Варшавский дневник» газетінде музыка сыншысы болып еңбек етеді. Осы газетте орыс және батыс классиктерінің шығармаларын, сондай-ақ халық музыкасын насихаттайтын мыңға тарта мақала жариялайды (В.А.Затаевич. Исследования, воспоминания, пистма и документы. Алматы, 1958, 214-бет.). Бұл кезең Затаевич үшін музыкалық тәжірибесін шыңдаған, осы салада толымды еңбек тындыруға деген құлшынысын оятқан жылдар болады. Мұнан әрі Қазан төңкерісінен кейінгі саяси-әлеуметтік өзгерістерге орай А.В.Затаевич әр түрлі қызметтер атқара жүріп, 1920 жыы Орынбор қаласына келеді. Ол кезде Орынбор Қазақ АССР-нің астанасы (1920-1922), ел қамы, халық тағдыры жолындағы іске бел буған қазақ азаматтарының шоғырланған қаласы. Кең байтақ Қазақстанның әр шалғайынан келген қазақ азаматтарының қай-қайсысы да өздері туып-өскен өңірдің мәдени-рухани шежіресіне қанық, әсіресе әні мен күйіне жүйрік зерделі жандар болған. Міне, осы ахуалды тап басып, терең сезінген А.В.Затаевич қазақтың көл-көсір музыкалық мұрасын жинауға жалтақсыз бел буып, өз сөзімен айтқанда «қазақ эпопеясын бастап жібереді».

А.В.Затаевичке қазақ ән-күйін жаздыртып, қазақ күйшілер туралы дерек берушілердің ішінде Әліби Жанкелдин, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов сияқты халық комиссарлары, Ахмет Байтұрсынов, Мұхамеджан Сералин, Жүсіпбек Аймауытов, Ілияс Жансүгіров, Сәбит Мұқанов сынды ақын-жазушылар, Ораз Жандосов, Темірбек Жүргенов, Алма Оразбаева, Қаныш Сәтбаев, Әлкей Марғұлан, Ғани Мұратбаев сынды зиялылар, сондай-ақ Әміре Қашаубаев, Қали Байжанов, Иса Байзаков, Ғаббас Айтбаев, Майра Уәлиқызы, Елубай Өмірзақов, Қалибек Қуанышбаев, Науша Бөкейханов, Салауат Шығаев (күйші-композитор, Дәулеткерейдің баласы), Жаяу Мұса Байжанов, Ғұбайдолла Мұхитов, Жұмат Шанин сияқты өнерпаз әнші-күйшілер.

А.В.Затаевичтың арқасында қазақ халқы өз көкірегінде, өз аузында, өзінің саусағының ұшында шашылып жатқан бай қазынасының бар екеніне көзі жетті, сөйтіп музыкалық мәдениетін одан әрі дамытуға құлшына кірісті. Өнерпаздардың республикалық байқаулары ұйымдастырылып, ел ішіндегі біртуар дарындылар іріктеле бастады, театрлар ашылып, оркестрлер ұйымдастырылды.

Этнограф-ғалым жинақтап бастырған қазақтың ән-күйі шын мәнінде ірі мәдени құбылыс ретінде дүние жүзінң назарын аударды. Ресейде Максим Горький, Францияда Роменн Роллан, Германияда профессор Хормбостер, Швейцарияда профессор профессор Гандшин, Чехияда профессор Эрвин Шульгоф сияқты әйгілі тұлғалар үлкен таңданыспен лебіздерін білдірді. Атақты Сергей Прокофьевтың зайыбы Париждың радиосы арқылы 1934 жылы қазақтың 8 әнін орындады. А.В.Затаевич жинаған қазақтың ән-күйіне Америкадан сұраулар түседі.

Орта Азия мен Кавказ халықтарының, соның ішінде қазақ халқының музыкалық орындаушылық өнері туралы зерттеуге елеулі үлес қосқан өнертану ғылымдарының докторы (), Мәскеу консерваториясының профессоры Виктор Михайлович Беляев () болды. Ол аспапты музыканың, яғни күй өнерінің төл ерекшеліктерін саралады. Біржан, Абай, Жаяу Мұса, Жамбыл, Кенен сияқты өнер саңлақтарының мұрасына толымды талдау жасайды, ерекшеліктерін саралауға сүбелі үлес қосты.

Күй өнерінің этимологиясын, жанр тұрғысынан анықтауда көп еңбек сіңірген ғалым-лингвист Құдайберген Жұбанов (1899-1938). Оның «Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы жәйлі» кітабы 1936 жылы Қызылорда қаласында жарық көрді. Ғалым өз еңбегінде: «Қазақ музыка шығармаларының ішіндегі ең ірі жанрлардың бірі – күйлер. Композиция жағынан, музыка мәдениетінің басқа да жағынан қараған да күйлер халық музыкасының жетіскен ірі тарауы екендігіне дау болмауы керек. Қазақтың өзі де күйді айырықша бағалайды, онда айтып тұрған әңгіме, сөйлеп тұрған сөз болмаса да, күйлердің өзінің музыка тілі халыққа сондай жақын, сондай түсінікті, оны сол тілсіз түрінің өзінде жақсы таниды».

Халқымыздың атадан балаға тараған шежіресі бойынша, қазақ топырағында музыка өнерінің тууы Қорқыт есімімен тығыз байланысты. Қорқытты бірінші рет таңқаларлық әдемі сөзбен ғылым жүзіне келтірген–араб географы Истахри (X). Бүгінгі таңда Қорқыт жырау туралы әрбір тілден мол мәліметтер жиналып отыр. Оның көбі ескі түркі, парсы, араб жазуларынан алынған. Раш-әд-дин қасына әрбір өлкеден білгіш адамдарды жинап, Қорқыт пен оғыз туралы көп әфсаналар жинап алады.

Қорқыт 295 жыл өмір сүрген. Қорқыт пен «Оғыз-наме» әфсаналарын жарқын түрде жазып кеткен ойшының бірі қыпшақ елінің жазушысы Әбубәкір ибн Абдулла Айбек Дудари. Қорқыт хикаясында (Дрезден нұсқасы) айтылатын «Төбекөз» әфсанасын өткен ғасырда бірінші болып зерттеген неміс ғалымы Ди болды. Төбекөзді ол Гомердің «Одиссейіндегі» айтылған Дастүрлі музыкалық тілмен айтқанда,

Палифеммен салыстырып, бұл әфсананы гректер күншығыс елінен алған деп дәлелдейді. Қорқыттың өмірбаянын, ол туралы ескі әфсаналарды келістіре толығымен жазған ойшылдардың тағы бірі – атақты Абылғазы тарихшы. Бұл ғалым: «Қорқыт – бүкіл оғыз қыпшақтарының ұлы атасы, оғыз ұлысынан шыққан асқан сәуегей ақылшы, кеңесші». Ол оғыз заманынан қалған тарихи отанға үлгі айтып билік құрған дана болған кісі. Көне грек мифологиясында Қорқытқа ұқсас образ болған. Далалықтардың күн, табиғат туралы түсініктерінен рухтанған көне гректер өз кезектерінде олар жайлы өз төлтума әфсанасын дүниеге әкелді. Бірақ дала перзенттері жайлы да ұмытқан жоқ. Оларды данагөй кентавр Хиронның образында сомдады. Көне гректер Қорқыт – Хиронға бір кісідей тәу еткен. Олар Қорқыт жайлы аңызды өте жақсы білген және Қорқыт Ата туралы аңыздың бас кейіпкері грек емес, ат жалында ғұмыры өткен далалық болғандығына сенген. Көне гректер оны Қорқыт емес, Хирон есімді Кентавр ретінде таныған.

Қорқыт мұрасы әзірбайжан, түрікмен, өзбек, башқұрт, татар елдерінде сақталып, насихатталып келеді. Ал, оның күйлерінің тек қазақ арасында рухани азық ретінде таралуында өзіндік тарихи себептер бар. Біріншілен – Қорқыт шыққан оғыздардың кіндік жұрты – қазақ даласы. Екіншіден – қазақтардың XX ғасырға дейін көшпелі өмір салтта болуы иісі түркілік дәстүр мен ділдің (менталитет) таза ерекшеленіп, дамуына ықпал етті. Үшіншіден – көшпелі өмір салтында ислам дінінінің дендеп орнығуына мүмкіндігін азайтты. XIX-XX ғасырға дейін бұрынғы Тәңірлік наным-сенім үстем болып, Тәңірдің жердегі өкілі деп есептелетін бақсылардың ел ішіндегі беделі күшті болды. Ал бақсыны тәңірмен тілдестіретін аспап – қобыз еді.

Аңыз бойынша, Қорқыт қобызы күй төгіп, өмір жырын толғап тұрғанда, оған ажал батып келе алмайды. Қорқыт өз аңыздарын бізге күй тілімен жеткізе білген. Бір аңызда бала Қорқыттың Желмаясына мініп, қараңғы түнде келе жатып, айдалада өзінен-өзі сарнап жатқан қобызды тауып алғаны жөнінде айтылса, тағы бір аңызда Қорқыттың шәкірті Қойлыбай бақсының өз қобызын қалай бәйгеге қосқаны, қобыздың сөреге қалай бірінші келгені хақында баяндалады. Ал, “Башпай” күйінің негізіне биік этикалық талғам қойылған.

Мысалы, VIIІ ғасырдан жеткен Қорқыт күйлерінің этникалық-тарихи-философиялық болмысын бала-шаға да, ұлық та, кішік те, бірдей түсінді. Халық өз көкірегінде рухани асыл қазынаны сақтап, ұрпақтан ұрпаққа беріп отырды. Шынында да, қазақтың кең байтақ сайын даласында рухани мұралардың бұзылмай, ұрпақтан ұрпаққа үзілмей барлық өңірде қатаң үлгіде сақталуы құдыретті құбылыс. Қазақ даласында VIII ғ. өзінде-ақ музыкалық мәдениет ән түрінде (вокалды музыка) және күй түрінде (аспапты музыка) көрініс тауып, музыкалық дәстүрі ғана сондай дарын иесін дүниеге әкелгені тарихи ақиқат. Қорқыттың өмір сүрген кезеңі ысқышты аспаптардың шығу мерзімімен дәл келеді. Ал, бір қатар елдерде мұндай ысқышты аспаптар едәуір кейінірек тараған.

Қобызда күй шалу дәстүрін алғаш орнықтырушы Қорқыт, қазақ үшін ең алдымен күй атасы. Киелі аспабын серік етіп ел қамы мен халық тағдырын болжайтын көріпкел бақсы. Оның өміріне қатысты аңыз-әңгіменің басым көпшілігінің күймен көмкеріліп, күймен сабақтасып жатуының сыры осында. “Қорқыт күйі”, “Қорқыт сарыны” , “Кілем жайған”, “Арыстан баб”, “Тәңірі күйі”, “Көк бұқа”, “Қорқыттың елмен қоштасуы” деген көне күйлер, сарындар бүгінге дейін құндылығын жоймай, бүкіл түркі халықтарының рухани азығы болып отыр. Бұл күйлердің аңыз-әңгімесінен де бұрынғы әуен сазындағы қарапайым көнелік, бақсы сарындармен үндестік, әсіресе өмір құбылыстарына тікелей еліктеушілік ең алдымен Қорқыттың тарихи тұлға екеніне күмәнсыз айғақ болғандай. 1975 жылы Қорқыттың біраз күйлерін Шәменұлы Ысмайылдың (Нышан) орындауында қобызшы Жарқынбеков Мұсабек пен фольклоршы Байділдаев Мардан жазып алып, кітап қылып шығарды.

Қобыз күйлері мен аңыз әңгімелерінің бүгінгі күнімізге дейін жетуінің ең басты сыры осынау рухани дәстүрдің үзілмей жалғасуынан деп білу керек. Қорқыттан көп заман кейін оғыздардың көпшілігі Амудария Харасанға кетті. Қорқыт ұрпағынан, Баят тайпасынан Өгіршек деген бір атақты кісі шығып, Қорқыттан 300 жыл кейін Сыр бойын мекендеп, Қаңлы хандығына бағынып отырды. Қаңлылар ол кезде Жетісу, Іледен бастап, Арал теңізіне дейін, солтүстікте Қарақұрымға дейін қоныстанып отырды. Қаңлылардың хандарының аты ол кезде «Көк таңды» деп аталатын. Қорқыттың ұрпағы Өгіршек соның қасына келіп, бірнеше жыл бірге отырды, ақырында екеуі сыйыспай Өгіршек Маңғыстауға көшіп кетті.

Мұхтар Әуезов Қорқыт аңызын гректің адамзатқа от ұрлап әкеліп сыйлайтын, өсиет етіп кеткен данагөй баба, осынау бай тарихи мұрасы бар қобызды Прометей туралы аңызымен теңестіреді. Қорқыт ата – бүкіл түркі жұртына имандылық пен сыйластық, әділеттілік пен ізеттілік өлшемдерін кейінгі ұрпағына сыйлай білген.

Ол өз өмірінде Көктүріктің бөлшектеніп, жіктелуін жек көрді. Оның аяғы елдің бұғау киесіне соғатынын жұрттан бұрын байқады. Қорқыт Ата Майқы биден кейінгі қазақ жеріндегі айтулы тұлға. Қорқыт бабаның қобызбен тартқан бірнеше күйлерін Қазыбек бек Тауасарұлы хатқа түсірген еді. Бірақ сұм соғыстарда олар жоғалып қалды
V Дәріс
Уали ұлы Абылай хан күйлері

(1771-1780)
Қазақстанның орталық аймағында қоңыр күйлер мен бойлауйқ күйлер көбірек тартылса,шығыс өңірінде тік күйлер басымдау болып келеді. Абылай хан күйлерінде осы екі өңір дәстүр қатар өріліп отырады. Мұның өзі Абылай заманында күйшілік мектептердің әлі де болса айқын саралана қоймағаның аңғартады. Соңдықтан да Абылай күйлері тыңдаушысын бірде толғанта тебірентіп, келесі сәтте өмірдің қаңқызу құбылыстарына араластырып, енді бірде жанды суреттермен ұйыта баурап отырады. Абылай хан күйлерін ең алғаш нотаға түсірушілердің бірі А.В.Затаевичтің пікірі еске түседі: «Менің ойымша, «Абылайдың қара жорғасы» күйін осы тектес күйлердің ішіндегі тәуірі деуге болады. Оған жау тұтқынынан босанға Абылай ханның алыпұшқан көңіл күйін,астындағы аттың желдей ескен жүрісін бейнелейтін осынау мамыржай күйдің сұлу суреті және бел буындағы әсем ырғағы жарқын айғақ бола алады», - дейді. Абылай ханның «Қара жорға» күйін А.В.Затаевич 1926 жылы Қарқаралыда Майтасов Асылбек деген домбырашыдан жазып алған.

«Қара жорға» арқылы Абылай күйлерінің белгілі бір оқиғаға арнала отырып, адам сезімін сол оқиғаның жанды суреттерімен баурайтын қасиеттерін байқаймыз.Мұндай ерекшеліктер «Садақ қақпай», «Майда жал», «Алабайрақ», «Бұлан жігіт» сияқты күйлерінен де айқын аңғарылады. Сөз орайында,1934 жылы халық өнерпаздарының Бүкілқазақстандық байқауында Арқадан келген домбырашы Әубәкіров Ілияс Абылайдың «Садақ қақпай» күйін және «Орақ зары» атты халық күйін тартып, екінші орынға ие болғанын айта кеткен жөн.

№8 Дәріс.

Өткен ғасырдың 30-40-жылдарында жазылған алғашқы операларға халықтық музыканы кең қолдану әдісі тарихтың көзімен қарағанда дұрыс болды, әрі өзін ақтай алды. Музыкалық фольклорды пайдалану Орта Азия елдерінде де (өзбек, қырғыз, түркімен, тәжік) қолданылды, кейінірек бұл әдіс көркемдік, мазмұндық талаптардың өсуіне сай келе алмады, мүның өзі ұлттық опералық стилистиканың жаңаша жол іздеуіне түрткі болды. Осының салдарынан архитектоника, музыкалық драматургия мэселелері түбірімен өзгеріске ұшырады, әуендік-интонациялық қаңқа (структура), ладтық-ырғақтық қоғамдасу ұлғайтылды, жанрлық түбір дамытылды.

№10 Дәріс.

Ықыластың туып-өскен жері Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданы. Күйшінің елі Кіші жүздің ішіндегі Тама руынан, оның ішінде Жөгі деген бұтағынан. Ықыластың әкесі Дүкен де, оның әкесі Алтынбек те қобызшы болған адамдар. Алтынбек қобызға әуестеніп жүрген бозбала шағында түс көріп, түсінде бір ақ сақалды абыз: «Бұл қобыз сенің жеті ұрпағыңа дарып, желеп-жебейтін болады», – деп, аян беріпті деген шежіре сөз бар.

Арғы атамды сұрасаң,