Биоценоз-жер бетінің табиғат жағдайлары біртекті алқабын мекендейтін өсімдіктер, жануарлар жәнемайда организмдер бірлестігі (грекше био-тіршілік, ценоз-ортақ)

Биоценоз-жер бетінің табиғат жағдайлары біртекті алқабын мекендейтін өсімдіктер, жануарлар жәнемайда организмдер бірлестігі (грекше био-тіршілік, ценоз-ортақ).

Эпифиттер- ағаш діңдері мен бұтақтарын басып жатады. (грекше эпифит-өсімдікке жабысқан).

Саванна- әр жерде жеке немесе шоқ-шоқ ағаш пен бұта кездесетін, көбінесе шөп басқан алқапты айтады.

Мұзтаулар- жаппай мұз басқан құрлық жағалауларынан сырғып, опырылған ірі мұздар.

Муссондар- құрлық пен мұхит арасындағы температура мен қысымның айырмашылықтарынан пайда болған желдер.

Су массалары- мұхиттың белгілі бір бөліктерін алып жатқан зор көлемді суды атайды.

Конституциялық монархиялық басқару -іс жүзінде парламент пен үкіметке шоғырланған.

Абсалюттік монархиялық басқару-барлық билік жеке адамның қолында шоғырланған.

Прерий – Солтүстік Америкадағы биік шөптерден тұратын далаларды атайды. «Прерий» француз тілінен аударғанда «шалғын» деген сөз.

Суккулент -ылғалды бойына жинайтын өсімдіктерді айтады. (Ағаш тәрізді кактус, алоэ, сүттіген, опунция, юкка). Суккулент латыншадан аударғанда «шырынды» дегенді мағынаны білдіреді.

Батпақ кипарисі – ауыспалы ылғалды ормандар зонасында субтропиктік белдеуде өзен бойларындағы батпақтар осы жерге ғана тән.

Үндіс тайпалары аллонкин, ирокез, атабаска, деловэр және т.б.(солтүстіктегі), ацтек, майя тайпалары (оңтүстіктегі) мекендеген.

Америка Құрама Штаты (жерінің ауданы 9 млн 363мың2). Әкімшілік құрылымы 50 штаттан, Вашенгтон қаласы мен Колумбия округінен тұратын ел.

Эскимостар – ғасырлар бойы қатал климат жағдайларында өмір сүруге бейімделген байырғы халқы.(Солтүстік Американың солтүстігінде).

География курсының мақсаты-студенттерге қоршаған орта туралы түсінік беру Қазақстанның аса бай жерлерін, пайдалы қазбаларын дүниежүзі бойынша елдерін шаруашылық салаларымен таныстыру болып табылады.Оның ішінде елдердің экономика негіздері және мемлекеттер мен аймақтарды шаруашылығын, саяси құрылымын, экономикалық даму деңгейін оқып үйренуге негізделген.

Курстың мазмұнында дүние жүзінің қазіргі саяси картасы және оның қалыптасу кезендерін, дүние жүзі халқының географиясы, дүниежүзілік табиғи ресурстар және оларды үнемді пайдалану, ғылыми – техникалық революция халықаралық экономикалық қатынастар, дүние жүзінің шаруашылық географиясы, дүние жүзінің ғаламдық проблемары, жеке елдер мен аймақтардың географиялық ерекшеліктері, мәселелері қарастырылады. Бұл курста дүниежүзі елдері жеке-жеке қарастырылады.

3.Әдістемелік кешеннің негізгі бөлімі (сабақтың толық жоспары, теориялық материал, тапсырмалар, сызбалар, көрнекіліктері, кестелер, фотосуреттер және т.б.).

1.Саяси карта дегеніміз не?

2.Саяси картаның қалыптасу кезеңдері?

3.Сонымен қатар «Дәуір айнасы» дегенді қалай түсінесіз?

4.Саяси картаның обьектілеріне сипаттама беріңіз?
Әдебиеттер мен оқу құралдары:

1.А.С. Бейсенова, К.Д. Каймулдинова, С.А. Абилмажинова. География. Общий обзор мира. Страны СНГ. 10 класс. Учебник.- Алматы: Мектеп, 2014-320с.

2.А.С. Бейсенова, К.Д. Каймулдинова, С.А. Абилмажинова.Ж.Д.Достай. География Региональный обзор мира. 11 класс. Учебник.-Алматы: Мектеп. 2015-368с.

3.В.П.Максаковский. Экономическая и социальная география мира. 10класс. Учебник.-Москава: Просвещение. 2012. – 397с.

1. Мемлекеттік аумақ.

Республика – дегеніміз заң шығаратын ең жоғары өкімет билігі - өкіметтің қолында болатын басқару түрі. Дүниежүзіндегі елдердің басым көпшілігі мемлекетті басқару формасына қарай республика (латын. respublica — қоғамдық іс) болып табылады. Республикалық басқару формасы Еуропадағы буржуазиялық төңкерістернәтижесінде енгізілген болатын. Республика — заң шығаратын ең жоғары өкімет билігі сайланатын өкілетті органның (парламент) қолында, ал мемлекет басшысын ел халкы өзі сайлайды. Президенттік республика жағдайында президент мемлекет басшысы болумен қатар, үкімет басшысы қызметін атқарады. АҚШ, Аргентина, Бразилия тәрізді елдер президенттік республикалар болып саналады. Ал парламенттік республикаларда атқарушы билік қызметін президент тағайындаған премьер-министр атқарады. Дүниежүзінің көптеген елдеріне, соның ішінде Қазақстан Республикасына басқарудың осы формасы тән.

Ұлыбритания – дүние жүзіндегі конституциялық монархиялық ең көне ел. Король (қазір ІІ Елизавета) – мемлекетттің, сот жүйесінің басшысы, қарулы күштердің бас қолбасшысы, ағылшын мемлекеттік шіркеуінің, сондай-ақ Ұлыбританияның басқаруындағы, бұрын Британия империясының құрамына енген 510 ел мүше болып табылатын Достастықтың діни басшысы.

Жапония – конститутциялық монархия. Онда император дәстүр бойынша мемлекеттің және ұлт бірлігінің символы болып табылады, бірақ заң шығару билігі парламенттің, ал атқарушы билік – министрлер кабинетінің қолында.

Абсолюттік монархияларда, бұған керісінше, монархтың билігіне мүлде шек қойылмаған. Алайда қазіргі дүние жүзінің саяси картасында ондай елдер санаулы ғана қалды.

Сауд Арабиясы – абсолюттік монархия, онда мемлекет басшысы (король) заң шығарушы және атқарушы өкімет билігін өзі жүргізеді, сонымен бірге ол премьер-министр, қарулы күштердің бас қолбасшысы және жоғары сот, әрі діни басқарушы болып табылады.

Кез келген елдің мемлекетік құрылысы оның әкімшілік-территориялық құрылысының (бөлінуінің) түріне байланысты болады. Бұл тұрғыдан алғанда барлық елдер унитарлы және федерациялы елдер болып бөлінеді.

1. Унитарлы мемлекет – (латынның unitas – бірлік деген сөзінен шыққан) – елде біріңғай зат шығарушы және атқарушы өкімет билігі болатын әкімшілік – территориялық құрылыс түрі.

2. Федерациялы мемлекет – (латынның foederatio – одақ, бірлестік деген сөздерінен шыққан) – біріңғай (федералдық) заңдарымен және өкімет органдарымен қатар, өздерінің заң шығарушы, атқарушы және сот органдары болатын жекелеген территориялық құрылымдары (республикалар, провинциялар, жерлер, штаттар және т.с.с.) бар әкімшілік – территориялық құрылыс түрі.

Дүние жүзінде 20 шақты федерациялы ел бар. Кейбір елдердің (Ресей, Бельгия, Үндістан, Нигерия) бұлайша болуы ұлттық-этникалық принципке, екіншілерінде (ГФР, Австрия, АҚШ)- тарихи-географиялық ерекшеліктерге байланысты. Конституциялық монархияда монархтың билігі конституцямен шектелген. Яғни, нақты заң шығару билігі парламенттің қолында, ал үкімет атқарушы билікке ие. Мұндай мемлекеттерде монархтар "патшалық етеді, бірақ басқармайды", тек ұлттық символы ретінде сан жылғы дәстүрді жалғастырады. Батыс Еуропаның көптеген елдеріне монархияның осы түрі тән: Бельгия, Дания, Нидерланд, Норвегия және т.б. конституциялық монархиялар арасында жоғары дамыған елдермен қатар, Лесото сияқты мешеу елдер де бар. Азиядағы жетекші ел Жапония да конституциялық монархиялар қатарына жатады (бұл елдермен сендер 11-сыныпта жете танысатын боласыңдар).

Теократтық (грек. theos — құдай, kratos — билік) монархияларда мемлекет басшысы діни жетекші қызметін де атқарады. Мұндай мемлекеттер қатарына Бруней, Сауд Арабиясы және Ватикан жатады.

Мемлекеттік құрылымына байланысты унитарлы (латын. unitas — бірлік) және федерациялы (латын. foederatio — одақ, бірлестік) мемлекеттерді ажыратады. Унитарлы мемлекеттерде әкімшілік-аумақтық бірліктер тікелей орталық үкіметке бағынады, ортақ заң жүзеге асырылады. Унитарлы мемлекеттер қатарына Италия, Франция сияқты республикалармен қатар, Жапония, Ұлыбритания тәрізді конституциялық монархиялар да кіреді. Федерациялы мемлекет жағдайында оның құрамына енетін федерация мүшелерінің белгілі бір саяси, экономикалық дербестігі болады. Бірыңғай (федералдық) заңдарымен және басқару органдарымен, ортақ әскермен қатар, федерация мүшелерінде мемлекеттік биліктің барлық белгілері (ту, әнұран, конституция, парламент, атқарушы билік жүйесі) бар. Дүниежүзіндегі федерациялар саны 20-дан асады.

Федерациялардың әкімшілік құрылымдары республикалар, провинциялар, штаттар, жерлер және т.б. түрде болуы мүмкін. АҚШ пен Ресей Федерациясын нағыз федерацияның үлгісі деуге болады. АҚШ құрамына 50 штат пен Колумбия Федерациялы округі енеді. Америкалықтар жалпы федералдық заңдармен қатар, өздері тұратын штаттың заңдарына да бағынуы тиіс. 47 штаттың жері 3 мың графтыққа, ал олар өз кезегінде 17 мың тауншип (қалалы жерлер) пен 18 мың муниципалитетке (ауылдық округтер) жіктеледі. Ал Ресей Федерациясы құрамына 21 республика, 46 облыс, 9 өлке, 4 автономиялық округ, 1 автономиялық облыс, екі федералдық қала енеді.

Саяси картада федерациялы мемлекеттер, негізінен, ұлттық-этностық ерекшеліктерге (Ресей Федерациясы, Үндістан, Нигерия және т.б.) немесе мемлекеттің қалыптасу барысындағы тарихи-географиялық факторларға (АҚШ, Канада, Бразилия) байланысты пайда болды.

Тәуелді аумақтар. Ұлы географиялық ашылулар мен еуропалық отарлау нәтижесінде метрополияларға тәуелді аумақтар пайда болды. Жалпы "аумақ" деген термин егемендігі жоқ жерлерге; аз игерілген аудандарға; мәртебесі белгісіз жерлерге (мысалы, Батыс Сахара) қатысты қолданылады (қосымшаға қараңыз).

Тәуелді аумақтарға — отарлар (латынша соlоnіа — коныс), протектораттар (латынша protector—камкоршы), мандаттық аумақтар,шалгай департаменттер және аймақтар, ассоциациялық мемлекеттер жатады (А қосымшасын қараңдар).

Отарлар толығымен басқа мемлекеттің билігіндегі және саяси, әкономикалық дербестігі жоқ елдер болып табылады. Протекторат тең емес келісім негізінде неғұрлым күшті мемлекеттің әлсізіне "қамқоршы" болуынан қалыптасады. Бұл жағдайда елдің тәуелділік сипаты өзінің сыртқы экономикалық және саяси байланыстарын жүргізу құқығын басқа мемлекетке беруімен анықталады. Мандаттық аумақтар Бірінші дүниежүзілік соғыста жеңіліске ұшыраған Германияның бұрынғы отарлары мен иеліктерін соғыста жеңіске жеткен елдердің қарамағына беру нәтижесінде пайда болды. Екінші дүниежүзілік соғыстан соң мандаттық жүйе БҰҰ-ның қамқорлығы жүйесімен ауыстырылды. Қазіргі кезде тәуелді аумақтардың аталған түрлері БҰҰ жасаған "отарлар тізіміне" енгізілген, ұйым тарапынан оларға жедел түрде тәуелсіздік беру туралы талаптар қойылуда. Соған қарамастан Ұлыбритания маңызды әскери-стратегиялық аудандар болуына байланысты Испанияның оңтүстігіндегі Гибралтарды, Атлант мұхитының оңтүстігіндегі Фолкленд аралдарын тәуелді аумақтар ретінде сақтап қалып отыр.

Бұл тізімге шалғай департаменттер мен аймақтар, ассоциациялық мемлекеттер енбеген. Шалғай департаменттер мен аймақтар белгілі бір елдің құрамдас бөлігі ретінде танылады. Мысалы, Француз Одағына 5 шалғай департамент (Француз Гвианасы, Мартиника, Гваделупа, Реюньон, Сен-Пьер және Микелон), 5 аумақ (Француз Полинезиясы, Жаңа Каледония, Оңтүстік Антарктикалық аумақ, Майотта, Уоллис және Футуна аралдары) енеді. Бұл Одақтың мүшелері Франциямен тығыз экономикалық қарым-қатынаста және елдің заңды бөліктері ретінде ЕО тарапынан қаржылай көмек алуға құқылы. Еркін ассоциациялық мемлекет мәртебесін алған аумақ өзін-өзі басқарумен бірге, сыртқы саясатта да ішінара дербестікке ие болады.

Пуэрто-Рико, Маршалл аралдары, Солтүстік Мариана Аралдары Бірлестігінде АҚШ-пен еркін ассоциацияға ену мәртебесі бар.

Халықаралық ұйымдар. 1919 жылы құрылған Ұлттар Лигасы деп аталатын халықаралық ұйым 1939 жылы өз жұмысын тоқтатты. Екінші дүниежүзілік соғыстан соң, 1945 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) құрылды. Штаб-пәтері Нью-Йорк қаласында (АҚШ) орналасқан. Ұйымға 192 мемлекет (2009 ж.) мүше болды.

Бұл ұйымның алға қойған негізгі мақсаттары оның Жарғысында көрініс тапқан. Олардың қатарына әлемдегі бейбітшілік пен халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, бейбіт өмірге төнген қауіптің алдын алу немесе бетін қайтару, халықаралық даулы мәселелер мен шиеленістерді реттеу жатады. Бұл Жарғыда мемлекеттердің бейбіт қатар өмір сүруі мен ынтымақтастығының басты принциптері, оның барлық мүшелерінің теңдігі, халықаралық көлемдегі ынтымақтастық пен өзге мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау принциптері бекітілген.

Кейбір жағдайда БҰҰ халықаралық саяси жанжалдарды реттеудің бейбіт құралдарынан басқа, әскери жолын да пайдалануына тура келеді. БҰҰ қарамағындағы әскери күштер мен қаржы оған мүше елдердін; жарнасы есебінен түзіледі. БҰҰ-ның басты органдары — Бас Ассамблея мен Қауіпсіздік Кеңесі, Экономикалык және әлеуметтік кеңес, Халықаралық сот, Қамқорлық жөніндегі кеңес, Хатшылық. Қамқорлық жөніндегі кеңес БҰҰ қамқорлыққа алған соңғы аумақ — Палау тәуелсіздігін алған соң қызметін тоқтатты. Кеңес өз тәртібіне енгізілген түзетулері негізінде жыл сайын емес, қажет болған кезде ғана жиналуға шешім қабылдады. БҰҰ-ның Бас хатшысын Бас Ассамблея 5 жыл мерзімге тағайындайды.

Сонымен қатар БҰҰ-ның халықаралық деңгейдегі қызметін ұйымдастыруда оның құрамындағы Білім, ғылым және мәдениет мөселелері жөніндегі ұйымның (ЮНЕСКО, штаб-пәтері Парижде орналасқан), Халықаралық еңбек ұйымының, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының, Азық-түлік пен ауылшаруашылық жөніндегі ұйымның (ФАО), Сауда және даму жөніндегі конференциясының (ЮНКТАД) маңызы зор.

Қауіпсіздікті сақтау мәселелерімен айналысатын ірі ұйымның бірі — Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы (ЕҚЫҮ) болып табылады. Ол 1973 жылы құрылған. Ұйымға 56 ел мүше. 2010 жылы бүл ұйымға төрағалық ету мәртебесі Қазақстанға өтті. Бұл еліміздің халықаралық деңгейдегі дәрежесін кетерді.

Мемлекеттер мен халықтар арасындағы жан-жақты қарым-қатынастар  қауырт дамыган  қазіргі заманғы заманда әр алуан халықаралық ұйымдардың қызметі өте маңызды болып отыр. Қазір ондай  2,5 мыңға таяу ұйым бар және олар кобейе түсуде. Олар не мемлекеттердің бірлестіктерінің немесе саяси, экономикалық,әлеуметтік, ғылыми техникалық, мәдени салалардағы ортақ мақсаттарға жетуді көздеген үкіметтік емес сипаттағы ұйымдар болып келеді.Олар: әр түрлі қажеттіліктерді атқаруға арналған және адамның эстетикалық талғамына жауап бере алатындай болып салынған тұрғын үйлер, қоғамдық ғимараттар, өнеркәсіптік кешендер.

Біріккен Ұлттар Ұйымы – екінші дү­ниежүзілік соғыстан кейін КСРО, АҚШ, Қытай және Ұлыбритания мемлекет­тері­нің белсенділік таны­туымен құрылған халықаралық ұйым. 1945 жылы Сан-Францискодағыконференцияда антигитлерлік коалицияға мүше мемлекеттердің ұсынысымен күштерін біріктіру мақсатында кұрылған егеменді мемлекеттердің халықаралық ұйымы.

Бас кеңсесі орналасуы — Нью-Йорк, АҚШ. Ағымда БҰҰ құрамына 192 мемлекет кіреді. «Біріккен Ұлттар» атауын АҚШ президенті Ф.Д.Рузвельт ұсынды. Декларациясы Сан-Францискода 1945ж. 24 қазанда қабылданды. Бұл БҰҰ-ң күні деп жарияланды.