ОҚулық Қазақстан Республикасының Білім және әылым министрлігі оқулық ретінде бекіткен Алматы, 2011

лік.  Аймакта  негізінеи  сұр  топырактар  кең  тараған  жэне  мал
шаруашылығы басым дамыған.
Орталык  Казакстан  (Караганды  облысы).  Осы  заманғы 
жүйелеу  бойынша  облыс  аумағы  бес  агроклиматтык  аймаққа 
бөлінген:  орташа  ылғалды  жэне  орташа  сапқын  ұсакшокылы, 
орташа  кұрғакшылыкты  жылы  төбешікті  жазықтыкты  далалы, 
кұрғақшылықты  жылы  далалы,  кұрғак  орташа  ыстык  далалы 
және ыстық өте құрғақ шөлейтті далалар мен шөлейттер аймағы. 
Қарастырылып  отырған  облыс  аумағының  ауқымдылығынан 
климат  жағдайларында  үлкен  айырмашылықтар  бар.  Жылдык 
температура ауыткушылығы  33-40°С  кұрайды, жазы  өте  ыстык, 
оңтүстігінде -  ұзақ аптап ыстықты, жазда ауа температурасы кей- 
де 40-46°С-ка жетеді. Қысы суык, аязды (температура кейде -  45- 
50°С-ға дейін төмендейді).  Қыс  катал  болған  жылдары  топырақ
2  м. тереңдікке дейін  қатады,  қар қабаты  әркелкі -  25-30 см-ден 
(орташа ылғалды жэне орташа салкын ұсақшокылы аймақта)  10- 
15 см-ге дейін (ыстык өте құрғақ шөлейтті далалар мен шөлейтті 
аймақта)  төмендейді.  Жылы  кезеңнің  ұзақтығы  (>0°С)  190  тәу- 
ліктен  (солтүстік-шыгыста)  230  тэулікке  дейін  (оңтүстігінде), 
аязсыз  кезең  ұзактыгы  100-ден  (Бұхар  жырау,  Қарқаралы,  Оса- 
каров аудандарында)  150 тәулікке дейін  (Жаңарқа, Үлытау,  Шет 
аудандарында) өзгереді. Вегетациялық кезең ұзактығы облыстың 
солтүстік-шығысында  160 тэулікке дейін,  ал  оңтүстік-батысын- 
да  200  тэулікке  дейін.  Жылдык  жауын-шашын  да  біркелкі  бө- 
лінбейді: орташа ылғалды жэне орташа салқын ұсақшоқылы ай­
макта -  290-300 мм, ал  ГТК>1,0;  орташа құрғақшылыкты жылы 
төбешікті  жазыктыкты  далалы  аймакта  -   250-290  мм,  ал  ГТК 
1,0-0,8;  кұрғақшылыкты  жылы  далалы  аймақта  -   220-270  мм, 
ГТК 0,8-0,6; кұрғак орташа ыстык далалы аймакта -  220-250 мм, 
ГТК 0,6-0,4;  ыстык өте кұрғак шөлейтті далалар мен шөлейттер 
аймағында -   100-110 мм-ден аспайды (ерекше жагдайларда гана 
150 мм-ге дейін жетеді), ГТК<0,4. Облыстың солтүстігінде жыл- 
дын  жылы  кезенінде  150-250  мм.  ылғал  түседі  жэне  барынша 
көп мөлшері шілде айына сәйкес келеді; оңтүстігінде осы кезең- 
де 65-80 мм. түседі, бірақ ең жоғарғы мөлшері ертерек мерзімге 
ауысады.  Аязсыз  кезеңнің  орташа  ұзақтығы  89-98  тәуліктен

(Ақтоғай,  Қарқаралы  аудандарының  солтүстік  бөлігі)  155-169 
тэулікке дейін (Бетбақдала, Қарақұм өңірінің оңтүстігі) өзгереді. 
Облыстың  солтүстігінде  бозқыраудың  соңы  ең  ерте  болғанда 
сәуірдің  соңы  -   мамырдың  үшінші  бескүндігінде,  ал  ең  кеш 
болғанда-маусымның 8-25 жүлдызында аяқталады, ал облыстың 
оңтүстігінде -  тиісінше 3-19.04 жэне 25.05-13.06 жүлдыздарына 
сәйкес келеді. Облыстың жер бедері -  үсақшоқылы, топырақтары 
негізінен  кешенді  сипатта жэне  6  типшелер  аймағына  бөлінген: 
қаратопырақтар,  күңгірт  қара  қоңыр,  қара  қоңыр,  ашық  қара- 
қоңыр, қоңыр (қүба) жэне сүр қоңыр (кұба) топырақтар.
Қара топырақтар  аймагында  (Осакаров,  Қарқаралы  аудан- 
дарының  негізінен  солтүстік  бөлігін  қамтиды)  карбонатты  оң- 
түстік жэне толық дамымаған қара топырақтар ажыратылады; бүл 
топырақтардың  ерекшеліктеріне  қарашірік  қабатының  салыс- 
тырмалы жүқалығы жэне тереңдеген  сайын қарашірік мөлшері- 
нің  азая  беретіндігі  жатады.  Агроөндірістік  белгілері  бойынша 
оңтүстік қара топырақтары облыстың ең жақсы жыртуға жарам- 
ды топырақ тобына жатады, алайда олардың аумағы үлкен емес; 
олардың су-физикалық қасиеттері айтарлықтай қолайлы, жоғары 
суөткізгіштігімен  ерекшеленеді,  мұның  өзі  ылғал  жинақтауда 
маңызды.
Куңгірт  қара  қоңыр  топырақтар  аймагы  облыстың  сол-
түстік 
ОӨЛ1ПН 
қамтиды жэне  олар  қалыпты  күңгірт қара-қоңыр, 
карбонатты  күңгірт  қара-қоңыр,  сортаңды  күңгірт  кара-қоңыр, 
толық  дамымаған  күңгірт  қара-қоңыр  жэне  аз  дамыған  күңгірт 
қара-қоңыр  топырақтарға  бөлінеді.  Агроөндірістік  түрғыдан 
ауыл шаруашылыгы дақылдарын өсіруге барынша қолайлысына 
қалыпты күңгірт қара-қоңыр топырақтар жатады; олар негізінен 
суайырықты  жазықтар  мен  төбелік  беткейлерде  шоғырланған. 
Нүра өзенінің (Нүра ауданы) оң жағалауында да кездеседі; олар- 
дың  кемшілігі  -   механикалық  құрамы  ауыр  жэне  карбонатты, 
ал  бүлар  оларға  құрғақтық пен  қолайсыз  физикалық,  химиялық 
қасиеттер  береді.  Карбонатты  күңгірт  қара-қоңыр  топырақтар 
карбонатты оңтүстік қара топырақты аймактың оңтүстігіне қарай 
(Осакаров,  Бұхаржырау,  Нүра аудандары)  орналасқан.  Қалыпты 
күңгірт  қара-қоңыр  топырақтардан  карбонаттылар  карашірік
24

қабатының  карбонаттылығына  байланысты  ашық  түсімен  си- 
патталады.  Олар жеткілікті деңгейде құнарлы, ешқандай алдын- 
ала мелиоративтік жақсарту шараларын жасауды қажет етпейді. 
Танаптық  дақылдарды  өсіруде  әсіресе  механикалық  құрамы 
жеңіл ашық,  қара  қоңыр,сортаң, қоңыр құба топырақтары төмен 
бағаланады,  эрі  құнарлығы  нашар  болып  келеді. Қара  қоңыр 
жэне ашық қара  қоңыр топырақтар Бұхар жырау ауданының ба­
тыс  бөлігінде,  Қарқаралы  ауданының  оңтүстік  бөлігінде,  Абай, 
Жаңарқа аудандарының оңтүстік батысында кең тараған.  Қоңыр 
жэне қоңыр сүр топырақтар -  Ақтоғай, Жаңарқа, ¥лытау аудан- 
дарының оңтүстік бөліктерін алып жатыр және  олар дэнді жэ­
не  т.б.  дақылдарды  өсіруге  айтарлықтай  жарамды  емес,  ал  суа- 
рылмайтын жағдайда егіншілікті жүргізу мүмкін емес.
ІІІыгыс  Казакстан  облысы.  Облыс  аумағының  созылың- 
қылығы және жер бедерінің (рельефінің) күрделілігі оның клима- 
тына айтарлықтай  эсер  етеді.  Жазық далалы,  жартылай  шөлейт 
жэне шөлейтті кеңістіктермен қатар облыста тау бөктерлері мен 
биік таулар  әжептеуір  орын  алады,  мүндағы  жоталар тауаралық 
беткейлер жэне аңғарлармен алмасып келіп отырады. Облыстың 
климат  жағдайларында  жазықты  жэне  таулы  бөліктерінің  бір- 
бірінен температура  ережесімен  де,  жауын-шашын  мөлшерімен 
де  ерекшеленеді,  ал  оларға  байланысты  ауылшаруашылық  да- 
қылдарының  өсіп-даму  сипаты  өзгереді.  Облыс  аумағында  тө- 
мендегідей агроклиматтық аймақтар ажыратылады:
1.  Биіктаулы  жэне  таулы,  орманды  өте  ылгалды  аймақ. 
Мүнда гидротермиялық коэффициент  1,5-тен жоғары,  жылумен 
аз қамтамасыз  етілген,  белсенді температура (10°С-дан  жоғары) 
жиынтығы  1000-1800°С деңгейінде, жылдық жауын-шашын  500 
мм-ден  1500 мм-ге дейін. Ылғалдану жағдайларына байланысты 
бүл аймақта ерте жаздықтар мен күздіктерді, асбүршақ жэне т.б. 
дақылдарды өсіруге болады.
2.  Таулы  орманды-далалы  өте  ылгалды  (солтүстігі)  және 
орташа  ылгалды  (оңтүстігі)  аймак,:  гидротермиялық  коэф­
фициент  1,0-1,5  жэне  белсенді  температура  жиынтығы  1800- 
2000°С.  Аймақтың  климаты  өте  ылғалды,  салқындау  болып  ке- 
леді.  Жауын-шашын  мөлшері  аймақтың  солтүстік  жартысында
25

550-650  мм,  оңтүстігінде  325-480  мм.  Аязсыз  кезеңнщ  орта­
ша  ұзақтығы  100-130  тәулік,  көктемгі  бозқырау  орта  есеппен 
мамырдың  соңында  тоқтайды,  ал  күзгі  бозқырау  кыркүйектін 
бірінші онкүндігінде басталады, жекелеген жылдары көрсетілген 
мерзімдерден  үлкен  ауытқушылықтар  байқалады.  Бүл  аймакта 
жаздық,  күздік  астық дақылдарын  (бидай,  арпа,  сүлы,  кара  би­
дай), дэнді бүршақ дақылдарды ойдағыдай өсіруге болады.
3.  Құргақшылықты  орташа жылы  аймақта  гидротермия- 
лық коэффициент 0,7-1,0 жэне белсенді температура жиынтығы 
2100-2400°С.  Бұл аймақта ылғалмен қамтамасыз етілуіне байла- 
нысты жаздық бидай, жүгерінің ерте пісетін оудандарын астыкка, 
күнбағысты  түқымға,  дэнді  бүршақ  дақылдарын,  қарақүмық 
жэне т.б. дақылдарды өсіріп мол өнім алуға болады.
4.  Өте  құргақшылықты  жылы  ауданның  гидротермиялық 
коэффициенті  0,5-0,7  және  белсенді  температура  жиынтығы 
2400-2500°С. Бүл өңірдің ылғалдану ережесі өте қатал, ал жылу­
мен қамтамасыз етілуі көптеген танаптык (екпе) дакылдарының 
пісіп-жетілуіне жеткілікті.
5.  Құргақ жылы  ауданда  гидротермиялық коэффициент 0,3-
0,5  және  белсенді  температура  жиынтығы  2400-2600°С  шама- 
сында,  негізінен  мал  шаруашылықты  аймақ.  Қарастырылып 
отырған  облыс  аумағында жоғарыда аталған  аймактардан  баска 
Таулы  аймақ  (гидротермиялық  коэффициенті  1,0-ден  жоғары, 
белсенді  температура  жиынтығы  2100°С-дан  төмен),  Колбин 
элсіз ылғалданған орташа салқын аймақ (гидротермиялық коэф­
фициент  1,0-1,3,  белсенді  температура  жиынтығы  2000°С-дан 
төмен),  қүрғақшылықты  орташа  салқын  аудан  (гидротермия- 
лық  коэффициенті  0,7-1,0,  белсенді  температура  жиынтығы 
2000°С-дан аспайды), өте құрғакшылықты орташа салқын аудан 
(гидротермиялық  коэффициенті  0,5-0,7,  белсенді  температура 
жиынтығы  2000°С-дан  томен)  жэне  өте  құрғақ  орташа  ыстык 
аймақ  (гидротермиялық  коэффициенті  0,3-тен  томен,  ал  бел-
сенді температура жиынтығы 2700-3000°С  құрайды).  Соңғы  бес
аймақта егіншілік шамалы дамыған.
Батыс Казакстан.  Бүл аймаққа Ақтөбе мен Батыс Қазақстан 
облыстары біріктірілген.
26

Актөбе  облысынын  аумағы  континентте  ішке  қарай  орна- 
ласқандықтан  анық  байқалатын  континенталдығымен  ерек- 
шеленеді.  Оған  күрт  өзгермелі  температура  тэн:  өте  суық  қыс 
пен  ыстық  жаз,  жыл  маусымдары  тез  ауысады,  қысқа  көктемгі 
кезең, атмосфералық жауын-шашынның тұрақсыздыгы мен тап- 
шылығы,  ауаның құрғақтағы т.б.  құрғақшылық үрдістер  белгілі 
бір  деңгейде  жыл  сайын  өсімдіктердің  эртүрлі  әсіп-даму кезең- 
дерінде  байқалады.  Көпжылдық  деректерге  қарағанда  облыс 
аумағында жылдық жауын-шашынның мөлшері  120-600 мм. ара- 
лығында  өзгереді,  оның  үстіне  ол  жыл  бойы  біркелкі  түспейді. 
Топырақ  бедері  де  әртүрлі:  солтүстік  бөлігінде  күңгіре  қара- 
қоңыр жэне қаратопырақтар кең тараса, оңтүстігіне карай ашык 
қара-қоңыр  саздақты  жэне  құмдасын  топырақтар  болып  келеді. 
Агроклиматтық бағытта облыс аумағы 4 аймаққа бөлінген: орта­
ша құрғақшылықты далалы, құрғақшылықты далалы, жартылай
шөлейтті жэне шөлейтті аймақтар.
1.  Оташа құргақшылықтм далалы аймақта (Мартук, Қар- 
ғалы  ж.б.  экімшілік  аудандары)  күңгірт  қара-қоңыр,  қара  то- 
пырақтар  кең тараған.  Өсімдіктердің пәрменді  өсіп-даму  кезең- 
деріндегі  (сэуір-шілде  айлары)  гидротермиялык  коэффициент
0,8.  Температура  жиынтығы  (10°С-дан  жоғары)  2400-2600°С 
қүрайды,  орташа жылдық жауын-шашын — 250-350  мм.  Аязсыз 
кезеңнің үзақтығы 120-130, ал вегетациялық кезеңнің үзақтығы —
 
130-150 тэулік. Тұрақты қар қабаты қараша айының екінші жар- 
тысына сәйкес келеді де қыстың соңында орташа қалыңцығы 20- 
30 см құрайды. Жазы құрғақ жэне ыстық, алайда жылдың басқа
маусымдарымен салыстырғанда жауын-шашынның молдығымен
ерекшеленеді  (маусым-тамыз  айларында  80-140  мм-ге  дейін). 
Құрғақшылықты  жылдары  жаз  айларындағы  жауын-шашын 
молшері күрт азайып кетеді де өсімдіктерге қолайсыз жағдайлар 
қалыптастырады. Бұл аймақта егіншілік барынша дамыған жэне
басты бағыты -  астық шаруашылығы.
2.  Құргақшылықтм  далалы  аймақта  (Алға,  Әйтеке  би  ау­
дандары  жэне  т.б.)  гидротермиялық  коэффициент  -   0,6-0,8. 
Аймақтың  климаты  бірінші  аймақпен  салыстырғанда  айтар- 
лықтай  құрғақшылығымен  ерекшеленеді.  Белсенді  темпера-
27

тура  (10°С-дан  жоғары)  жиынтығы  2600-2900°С-га  жетеді,  ор­
таша  жылдық  жауын-шашын  мөлшері  -   220-250  мм.,  аязсыз 
кезеңнің  ұзақтығы  -   130-140  тэулік.  1м  топырақ  қабатындағы
өнімді  ылғал  қоры  көктемнщ  оас  кезінде  тіпті  төменгі  далалык 
ылғалсиымдылық  мөлшеріне  де  жетпейді,  сондықтан  көктемгі 
дала  жұмыстарын  қысқа  мерзімде  іске  асырған  дұрыс.  Жазы 
ыстық,  құрғақ,  бұл  кезең  найзағайлы  және  нөсерлі  жауын- 
шашын мен ерекшеленеді, салыстырмалы ауа ылғалдылығы жаз 
айларында 20-35% дейін төмендейді.  Күз құрғақшылықты  жэне 
желдің күшеюімен сипатталады. 
щ 
*
3. Жартылай ңұргақіиы.іықты  аймаң (Ойыл, Мұғалжар ау- 
дандары  жэне  т.б.).  Топырақтары  негізінен  ашық  қара-қоңыр, 
тұзды  дақтармен  қоңыр  (құба)  топырақтар  да  кең  тараған. 
Гидротермиялық  коэффициенті  0,4-0,6,  белсенді  температура 
жиынтығы  2800-3200°С,  жылдық  жауын-шашын  мөлшері  180? 
225  мм,  оның  90-125  мм  өсімдіктердің  өсіп-даму  кезеңдерінде 
түседі,  аязсыз  кезеңнің  үзақтығы  140-150  тэулік,  қысы  суық 
және қар аз түседі.
4.  Шөлейтті аймаң  (Байғанин,  Шалқар  аудандары)  коңыр, 
ашық  қоңыр  топырақтары  жэне  сорлы  кешендерімен  ерек- 
шеленеді.  Аймаққа  өте  қүрғақшылықты  климат  тэн:  гидро- 
термиялық  коэффициенті  0,4  жэне  одан  да  томен,  белсенді 
температура  жиынтығы  3200°С-дан  жоғары,  орташа  жылдык 
жауын-шашын  200  мм-ден  аспайды,  аязсыз  кезең  5  айға  созы- 
лады,  кар  қабаты  15-20  см,  қысы  суық,  жазы  ыстық,  кұрғақ  эрі 
ұзақ, жаз кезеңінде небәрі  15-20 мм ылғал түседі.
Батые  Казакстан  облысы.  Облыс  климаты  жауын-ша- 
шынның  аздығымен,  ауа  мен  топырақтың  құрғақшылығымен, 
қатты  желдермен  ерекшеленеді.  Орташа  жылдық  жауын-ша­
шын  мөлшері  300  мм-ден  (солтүстік-шығыста)  190 мм-ге  дейін 
(шөлейт  аймақта).  Жылдың  жылы  кезеңінде  90-135  мм.  ылғал 
түседі.  Жылдық  жауын-шашынның  түсуінде  екі  көп  мөлшері 
(максимум) байқалады:  біріншісі — маусым және шілде, екіншісі
-  қазан  айлары.  Аязсыз  кезеңнің үзақтығы 4,5  айдан (облыстың 
солтүстігінде)  5,5  айға  дейін  (оңтүстігінде).  Облыс  климаты- 
на  кеш  көктемгі  жэне  ерте  күзгі  бозқыраулар,  атмосфералық
28

жэне  топырақ  қуаңшылығы,  аңызақ,  қатты  желдер  (кейде  шаң 
жэне  құмды  дауылға  айналады)  тэн  болып  келеді.  Жоғарыда 
айтылғандарға  сәйкес,  өнім  деңгейін  топырақ  ылғалдылығы 
анықтайды.  Негізгі  ылғалдану  көзі  -   облыс  бойынша  атмос- 
фералык  жауын-шашын.  10°С-дан  жоғары  температура  жағда- 
йында  мұнда  135  мм-ден  90  мм-ге  дейін  ғана  ылғал  түседі,  ал 
облыс  аумағында  булану  мөлшері  850  мм-ден  (солтүстігінде)
1300 мм-ге дейін (оңтүстігінде) өзгереді. Жылдарға қарай облы- 
ста түеетін ылғал мөлшері біркелкі емес. Облыста оңтүстік қара- 
топырақгары,  қара-қоңыр  топырақтардың  барлық типтері  жэне 
қоңыр (құба) топырақтар кең тараған. Қоңыр (құ('а) топырақтар 
негізінен  облыстың  оңтүстігінде,  ал  барынша  қүнарлы  топы- 
рактар  облыстың  солтүстік  аудандарында  (оңтүстік  қара  топы- 
рактары  мен  күңгірт  қара-қоңыр  топырақтар)  жэне  бүкіл  жыр-
тынды жерлердің 64% алып жатыр.
Жоғарыда келтірілген табиғи  ауа райы,  топырақ-климат жағ- 
дайларының  көрсеткіштері  аймақтардың  биоклиматтық  потен- 
циалдарын  толығырақ  бағалауға  мүмкіндік  береді,  өсімдіктер 
тіршілігінің  реттелмейтін  факторларына  олардың  биологиясын 
терең  білу  негізінде  қоректік  технологияны  тиімді  пайдалану- 
ға  жэне  бейімдеуге,  сонымен  бірге  реттелгіш  факторларды  үй-
лестіруге эсер етеді.
Өсімдік шаруашылыгы — гылыми пән.  Ауыл шаруашылы­
гы  өндірісінің алдында тұрған үлкен  міндеттерді  шешуде өсім- 
дік шаруашылығының ғылыми пэн ретінде атқаратын рөлі зор.
Өсімдік  шаруашылыгы  ғылыми  пэн  ретінде  ХУІІІ-ғасырдан 
бастау алады жэне оның дамуына үлкен үлес қосқан жақын ше- 
тел ғалымдары, оның ішінде М. В. Ломоносов (Ресей ғылым ака- 
демиясында  «егіншілік  сыныбын»  ашқан  ғалым),  И.  И.  Комов 
(«Егіншілік жөнінде» атты кітап жазған), ал XIX ғ. басында А. Т. 
Болотов  (топырақ өңдеу, тыңайтқыш  енгізу  мәселелерін  зертте- 
ген,  кұнды ұсыныстар жасаған) сияқты  Ресей  ғалымдарын  атап 
өтуге  болады.  Алайда өсімдік  шаруашылығының ғылым  ретін- 
де  қарқынды  зерттеу,  ғылыми  жетістіктерді  жарнамалау  мақса- 
тында ірі ғылыми жүмыстар жазу бағытында жемісті еңбектері- 
мен  XIX  ғасыр  мен  XX  ғ.  басында  Ресейдің  үлы  ғалымдары
29

К.  А.  Тимирязев,  И.  А.  Стебут, Д.  Н.  Прянишников,  Н.  И.  Вави­
лов іске асырды.
- К. А.Тимирязев, фотосинтез ілімін жасауда ірі эксперименттік 
зерттеулер жүргізіп, солардың негізінде әлемге эйгілі «Өсімдіктер 
тіршілігі» ж.б. классикалық ғылыми еңбектер жазып қалдырған.
-  И.  А.  Стебут,  тұңгыш  рет  танаптық  дақылдарды  өсіру  жө- 
ніндегі  шашыраңқы  материалдарды  біріктіріп,  ірі-ірі  ғылыми 
еңбектер жазған:
- Д.  Н.  Прянишников, өсімдіктердің қоректенуі жэне тыңайт- 
қыштар қолдану мәселелерін (проблемаларын) зерттеген.
- Н. И. Вавилов, өсімдік шаруашылығы, мэдени өсімдіктердің 
биологиясы,  систематикасы  (жүйелеуі)  жэне  таралу  география- 
сы  жағынан  баға  жетпес  құнды  үлес  қосқан  (оның  «Мәдени 
өсімдіктердің  дүниежүзілік  шығу  орталықтары»,  «Гомологтык 
қатарлар заңдары» ілімін әлем мойындаған).
Өсімдік  шаруашылыгы  гылымының  өрісін  кеңейтуге  үлес 
қосқан  селекционер-галымдар:  И.  В.  Якушкин,  Н.  Н.  Кулешов, 
А. И. Носатовский, Н. А. Майсурян, П. П. Лукьяненко, В. С. Пу- 
стовойт, В. Н.  Ремесло, В. Я.  Юрьев, В. Н. Мамонов, В.  П. Кузь­
мин жэне т.б.
Өсімдік  шаруашылыгының  гылым  ретінде  дамуына  улес 
қосқан Қазақстандық галымдар:
- А. Ж. Жүматов - белгілі өсімдік шаруашылығы ғалымы, дэнді 
жэне  басқа  дақылдардың  өсіру  технологиялары  мәселелерімен 
айналысқаН.
-  К.  М.  Мыңбаев -  ірі  өсімдік шаруашылыгы ғалымы,  селек­
ционер-генетик, ғылым докторы, кезінде Ленин атындағы Бүкіл- 
одақтық  ауыл  шаруашылыгы  гылым  академиясының  Қазақ  фи­
лиалы президиумының алгашқы төрагасы;
- М. Н. Ерлепесов - коп жылдар бойы В. Р. Вильямс атындағы 
Қазақ  егіншілік  гылыми  зерттеу  институтының  директоры 
болган, гылым докторы, профессор, ҚазССР-ның гылымга еңбегі 
сіңген қызметкері, көптеген орден, медалдардың иегері;
-  Р.  А.  Оразалиев  -   есімі  элемге  эйгілі  селекционер,  гылым 
докторы,  профессор,  Ресей АШХА,  Украина ҒА,  ҚР ұлттық ҒА
30

академигі,  Тгііісит  туыстығының  30-дан  астам  өндіріске  енгі-
зілген сорттарының туындыгері (авторы);
-  И.  А.  Абуғалиев  — көп  жыл  бойы  В.  Р.  Вильямс  атындағы
Қазақ егіншілік  ғылыми  зерттеу институтына жетекшілік  еткен, 
өсімдік шаруашылығының белгілі ғалымы, ғылым докторы, про­
фессор,  Ленин  атындағы  бүкілодақтық  ауыл  шаруашылығы  ғы- 
лым  академиясының  корреспондент  мүшесі,  ҚР  ұлттық  ғылым
академиясының академигі;
-  А.  И.  Бараев  —
  кезінде  көп  жыл  бойы  Бүкілодақтық  астық
шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының директоры (Шор- 
танды), ғылым докторы, академик, Лениндік сыйлықтың иегері, 
оның  жетекшілігімен  елімізде топырақ қорғау  жүйесі  жасалып,
өндіріске енгізілді;
- М.  Қ.  Сүлейменов -  ғылым докторы,  профессор,  академик,
егіншіліктің  топырақ  қорғау  мәселелері,  дақылдардың  сорттық 
өсіру  технологиялары  мэселелерін  зерттеп,  кұнды  ғылыми  ең-
бектер жазды;
- А.  А. Цепенко -  бастапқы тұқым шаруашылығы, тұқым өсі- 
ру  технологиялары  жэне  т.б.  өсімдік  шаруашылығы  мэселеле-
рін зерттеп, құнды ғылыми еңбектер қалдырған.
Өсімдік  шаруашылығының  ілімдік  (теориялық)  негізі — био­
логия  болып  табылады,  ол  өсімдіктердің  даму  ерекшеліктерін 
ашады  жэне  олардың  қоршаған  орта  факторларына  қоятын  та-
лаптары жөнінде толық мағлұмат береді.
Өсімдіктердің  жеке өсуі мен  дамуында  жаңа  мүшелер  (ор- 
гандар) пайда болады, сонымен қатар өсімдіктердің жеке дамуы 
үдерісінде  олардың  мүшелерінің  қүрылысында өзгерістер  орын
алады.
H.  Н.  Кулешов түқымдық өсімдіктерде  төмендегідей  жас  ке-
зендерін ажыратады:
I.  Эмбрионалдық,  немесе  тұқымдық  — аналық  тұқымдагы
қорлық қоректік заттар пайдаланылатын өскіннің күйі.
2. 
Жастық кезеңі -  вегетативтік мүшелердің пайда болуымен 
сипатталады (мәселен, егін көгі, түптену, сабақтану).
31

3.  Есейген  кезеңі  -   көбею  мүшелерінің  (органдарының)  қа- 
лыптасуы (масақтану, бүрлену).
4. Көбею кезеңі -  гүлденуі, тозандануы және ұрықтануы.
5.  Солу (кәрілік) кезеңі -  жемістер мен тұқымдардың пісуі.
Ф.  М.  Куперманның  тұжырымы  бойынша,  біржылдық  өсім-
діктерде  жастың  3  кезеңі  бар:  жастық  шақ,  есею  және  солу 
(кэрілік).  Өсімдіқтердің  тіршілік  циклінде  ол  органогенездің 
(морфогенездің)  12  қосымша  кезеңдерін  (этаптарын)  белгіледі, 
ал  олар  өсімдіктердің  өсу  жэне  даму  сипатынан  күнібұрын 
мағлұмат береді. 
і
Органогенез  кезеңдері  (этаптары)  жас  кеіеңдері  сияқты  бел- 
гілі  бір  кезекпен  өтеді,  алайда  сырт  қарағанда  олар  бүркемелі 
түрде  өтетіндей,  өйткені  алдыңғы  кезеңдерге  тэн  ерекшеліктер 
өсімдіктердің кейінгі кезеңдерінде де дами береді.
Кезеңдердің  ұзақтығы,  эрбір  кезеңнің  мүше  (орган)  қалып- 
тастыру  қарқыны  мен  амплитудасы  (шегі)  сорттың  түқым  куа- 
лаушылығымен  жэне  өсімдіктердің  бейімделген  басты  фактор- 
ларының оңтайландыру (оптимизация) дәрежесімен анықталады.
Кез келген дақылдың өсіру технологиясы  оның биологиялық 
ерекшеліктеріне  (қоршаған  орта  факторларына  талаптарына) 
негізделіп  жасалады,  сонымен  бірге  өсімдік  тіршілігінің  ұзақ- 
тығы,  жарық күннің үзақтыгына реакциясы,  тозақдану түрі,  әр- 
бір  осіп-даму  кезеңінің  үзақтығы,  гүлдену  үзақтығы  жэне  т.б. 
ескеріледі.
Даңылдардың биологиясы мыналарды қарастырады:
-  дақылдың  жылуға  (температураға)  қажетсінуі  (ең  төменгі 
өну  температурасы,  ең  жоғарғы  өсімдік  шыдайтын  температу­
ра,  өсімдіктер  үшін  оңтайлы  температура,  осімдіктердің  теріс 
температураларға тозімділігі, белсенді температура жиынтығы);
- ылғалға қажетсінуі (транспирациялық коэффициент^ су пай-
далану  коэффициенті,  ылғалмен  салыстырғандағы  қиын-қыстау 
кезеңі);
- топыраққа, қоректік заттарға (ИРК) қажетсінуі;
- жарыққа қажетсінуі; 
4
- ауаға қажетсінуі.
32

• 
• 
•
Танаптық  дақылда  өсірілетін  өсімдіктер  төмендегідей 
агробиологиялық топтарга ажыратылады:
біржылдықтар 
►екіжылдықтар 
көпжылдықгар
қысқа  күн  өсімдіктері  (та­
ры,  жүгері,  майбұршақ, 
күнбағыс т.б.);
- тіршілігшщ ұзақтығына қараи
- күннщ ұзақтығына 
реакциясы бойынша
ж
ұзақ  күннщ  өсімдіктері 
(бидай, арпа, сұлы т.б.);
бейтарап  өсімдіктер  (бада­
на, ноқат, қарақұмық т.б.).
- тозаңдану түріне 
байланысты
өздігінен
тозаңцанатын
өсімдіктер  (бидай,  тары, 
сұлы, асбұршақ т.б.);
аиқас  тозаңданатын  өсім- 
діктер  (қара  бидай,  қара- 
құмық, жүгері т.б.).
- өсіп-жетілу вегетация-
• 
т
лық кезеңінщ ұзақтығына 
байланысты (біржылдық 
танаптық дақылдарда)
қысқа  өсіп-жетілу  кезеңді 
өсімдіктер  -   60-80  тэулік 
(асбұршақ,  арпа,  қарақұ- 
мық т.б.);
орташа өсіп-жетілу кезеңді 
өсімдіктер -   90-110  тэулік 
(сұлы, бидай, зығыр, қыша 
т.б.);
ұзақ  өсіп-жетілу  кезеңді 
өсімдіктер 1120-140 тәулік
(күрші, 
мақта 
өсімдігі, 
жүгері,  қант  қызылшасы
т.б.)-
3-615

жүктеу/скачать 39,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: