ОҚулық Қазақстан Республикасының Білім және әылым министрлігі оқулық ретінде бекіткен Алматы, 2011

Тіпті дэнді дақылдардың бір масағы шеңберінде (бидай, кара би­
дай, арпа) ірілігі, себу сапасы эртүрлі тұқымдар пайда болады.
Бір  гүлшоғыры  шеңберіндегі  тұқымның  эр  түрлі  сапалылы- 
ғының  негізгі  себебі  — тканьдердің  тұқым  куалаушылық  әртүр- 
лілігі,  мұның  өзі  өсу  конусы  оқшаулануының  басынан  бай- 
қалады жэне гүлдер мен түйіндерге қоректік  заттардың біркелкі
келмеуіне байланысты.
Тұқымдар  I  өсімдіктердің  биологиялық  жэне  шаруашылык
қасиеттерін сақтаушылар, сондықтан тұқым сапасына алынатын 
өнім  мөлшері  көп  деңгейде  тәуелді  больш  келеді.  Біздің  жыл 
санауымыздың бірінші ғасырының озінде римдік агроном Колу- 
мелла  былай  деп  жазған:  «Мен  мынаны  қажет  деп  есептеймін: 
астықты  жинағанда,  тура  сол  танапта,  болашақ  егістік үшін  тү- 
қым сұрыптап алуды ойлаған жөн. Тіпті өнім орташа болғаннын 
өзінде  жақсы  масақтарды  таңдап  алуға  болады  жэне  олардын 
дәндерін жеке сақтап қою қажет. Осы тұқымдардан жаңа жоғары 
өнім  алынғанда,  одан  ірі  жэне  ауырсалмақты  дәндерді  желпіп 
алу  керек  те  келесі  егістікке  сақтау  абзал.  Бұл  тэсіл  барынша 
жақсы, өйткені ылғалды топырақта да жэне құрғақ топыракта да
астық тез азғынданады».
Тұқымдық жадығаттың себу (егістік)  сапасын жақсарту үшін
диқан  қауымы  ертеден  толыққұнды  ірі  тұқымдарды  сұрыптап 
ала  білген.  Тіпті  бір  осімдік,  масак,  шашақ,  собық  шеңберінде 
эртүрлі  сападағы  тұқымдар  қалыптасады,  мұның  өзі  «тұкым- 
ның  эртүрлі  сапалылығы»  түсінігін  енгізуге  мәжбүрледі.  Бір 
өсімдіктің өзінде морфологиялық (молшері, массасы, пішіні т.б.) 
және  физиологиялық  (өну  ерекшеліктері,  қоршаған  орта  фак- 
торларына  қажетсінуі,  тіршілікке  қажетті  қосылыстардың  мөл- 
шері  ж.б.)  эралуан  түқымдар  қалыптасады.  Тұқымның  эртүрлі 
сапалылығының  үш  болмысы  —  генетикалық,  матрикалдык
(аналық) жэне экологиялық -  деп ажыратылады.
Генетикалық әртүрлі сапалылық
 -  аталықтар  мен  аналык- 
тар  гаметаларының  эралуан  түқым  қуалаушылығы  мен  ұрық- 
танудың көптүрлілігінен туындайды. Табиғи жағдайларда гүлді 
өсімдіктердің  тозаңдану  түрлері  біркелкі  емес:  өсімдіктердін
58

аналық  аузына  түсетін  тозаңдардың  саны  мен  сапасы  басқа
түыстықтар
занданудың мерзімі жэне т.б.
Тұқымның  генетикалық  эртүрлі  сапалылығының  туындау- 
ының  басқа  факторына  аталық  жэне  аналық  жыныс  элемент- 
терінің  эртүрлі  жаста  болуы.  Бұл  әсіресе  өсіп-жетілу  кезеңі 
ұзақ жэне  гүлдеуі  созылыңқы  өтетін  өсімдіктерде  (мысалы,  қа- 
рақұмықта) анық байқалады. Осыдан тұкым қуалаушылық қуаты 
эртүрлі аталық жэне аналық жыныс жасушаларының ұласуынан 
пайда  болған  тұқымдар  өздерінің  белгілері  бсйынша  эртүрлі 
сапалылықта  болады,  яғни  тұқымның  эртүрлі  сапалылығының 
туындайтын негізгі көзі болып табылады.
Матрикалдық  немесе  аналың
  эртүрлі  сапалылық  тұқым- 
дардың өсімдік гүл  шоғырында эркелкі  орналасуына байланыс­
ты,  басқаша  айтқанда,  масақтың,  сабақтың,  шоқгүлдің  жэне 
т.б.  әртүрлі  бөліктерінде  орналасуымен  түсіндіріледі.  Бидай- 
да,  арпада,  қара  бидайда  масақтың  орта  бөлігінде  орналасқан 
масақшалар  барынша  қарқынды  дамиды,  тары  мен  сұлыда  -  
жоғарғы  масақшалар  жэне  т.б.  Осыған  байланысты  бұл  масақ- 
шалардан сапасы жоғары тұқымдар алынады. Тұкымның эртүрлі 
сапалылығы  оның  түзілген  орнына  сәйкес  қоршаған  орта  фак- 
торларының эртүрлі әсерімен қалыптасуына ғана емес, сонымен 
бірге тіршілікке қажетті заттармен басқаша қамтамасыз етілуіне
де байланысты екен. 
Тұқымның  эколс
ағза  мен
қоршаған  орта  жағдайларының  әрекеттесуінің  нәтижесі  бо-
қалыптасып
келе  жатқан  тұқымда  су  жэне  метаболиттермен  қамтамасыз 
ететін  метеорологиялық  жэне  басқа  факторлардың  эсерінен,
физиологиялық-биох
геруіне ұрындырады.
физикалық,  морфологиялық  я 
;  белгілері  мен  қасиеттерінің
Бір  аудандарда  (Қазақстанның  солтүстік  аудандарында)  жыл
сипатталады
аудандарда  тұқымның  себу  сапасының  аталған  себептермен 
төмендеу кездейсоқ жағдайда ғана байқалады.
59

ТМД  елдерінде  жүргізілген  арнаулы  географиялык  тәжіри- 
белер  көрсеткендей,  эртүрлі  аймақтарда  өсірілген  бір  сортты 
бір  жерге  жинап,  қайта  өсіргенде  астық  өніміндегі  айырмашы- 
лық  83,3  %-ға  дейін  жеткен,  яғни  сорттық  айырмашылықтар- 
дан да асып түскен [5].
1.5 Тұқым  сагіасына экологиялық және 
агротехникалық жағдайлардын әсері
Туқым  сапасына  экологиялық  жагдайлардың  әсері
  зор. 
Ауыл  шаруашылыгы  өндірісіндегі  негізгі  мақсаттардың  бірі
-   жоғары  сапалы  тұқымдық  жадығат  өсіру,  ал  ол  жоғары  өнім- 
діліктегі өсімдіктерден алынады.]
Ауыл  шаруашылыгы  дақылдары  үлкен  полиморфңчщ'1^  рр- 
екшеленеді,  оларға  кең  экологиялық  бейімділік  тэн  жэне  қор- 
шаған  орта  жағдайларының  әсерінен  айтарлықгай  өзгерістерге 
үшырайды: эртүрлі деңгейде топырақ-климат жағдайларын жэне 
жағырапиялық өсіру орындарына байланысты.
Италияның  белгілі  экологы  Дж.  Аццидің  деректері  бойын- 
ша/түкымның  қалыптасу  кезеңіндегі  төменгі  температура  мен 
мол 
ауын-шащын  оның_сапасына  теріс  эсер”  еткен.  Ылгалды 
ауа-райы  кезеңінде  қалыптасқан  тұқымнан  өнім. күрғак  ауа- 
райынақараганда8%кемболган. Жогарыылгалдылық  т^қымда 
глюқозаның  көп,  ал  сахарозаның  аз  мөлшерде  жинақталуына 
экеліп  согады,  соның  нэтижесінде  өскіннің  пайда  болу  жыл- 
дамдыгы бэсеңдейді, кейіннен өсімдіктердің өсіп-даму қаркыны, 
болашақ өнімнің қалыптасу үрдісі төмендейді. 
I
С.
  Сейфуллин  атындагы  Қазақ  агротехникалық  универси- 
тетінің  өсімдік  шаруашылыгы  кафедрасының  (Н.  А.  Шеста­
кова  жэне  т.б.,  2006)  зерттеулерінде  тіпті  бір  облыс  деңгейінде 
эртүлі  сапада  жаздық  бидай  түқымы  қалыптасты.  Солтүстік 
Қазақстанның/қара  топырақты  өңірінде  -/ы лгал  мол  түсетін, 
белсенді  температура  жиынтыгы  томен,  бозқырау  ерте  түсетін 
аудандарында  өну  қуаты,  өнгіштігі  томен  тұқым  қалыптасады 
жэне  астық  өнімі  азаяды:/ Ақмола  облысының  қара  қоңыр  то- 
пырақтарында  өсірілген  жаздық  бидай  түқымы  10,4-11,1  га/ц
60

өнім  бергенде,  жоғарыдағы  жағдайда  өсіршген  тұқым  одан  0,6-
0,9 га/ц төмен өнім қалыптастырды.
Тұкымның  егістік  сапасы  әсіресе  аурулармен  залалданғанда, 
жапырылған егінде, «дәннің ағуы» байқалғанда төмен болады.
/Тұкьімның  толысуы  аяқталарда  экологиялық  жағдайлар  оң- 
тайлы  қалыптасса (айтарлықтай жоғары температура, жеткілікті 
ылғал  мөлшері,  жарық  күндер  ж.б.),  онда  тұқымдық  жадығат- 
тың өну қуагы, өсу күші, сақталуы және өнімділік көрсеткіште- 
рі  жоғары  боладь^ Мұндай  заңдылықты  кезінде  күздік  бидай
үшін  Кулешев  Н.  Н.  (1963),  қаракұмық дақылында Строна  К.  Г. 
(1966) атап көрсеткен. Ал мұның іссаналық маңызы зор: тұқым- 
ның  сақтық  қорын,  ауыспалы  егістік  корын  жыл  сайын  емес, 
тұқымның  калыптасу  пісу  кезеңдерінде  ауа  райы  оңтайлы  қа- 
лыптасқан жылдары ғана дайындаған абзал.
/Өсімдіктердің  жапырылуы  да  түқым  сапасын  төмендетеді, 
өйткені жоғары ылғалдылықтан, катты желден  жэне т. б. жарық 
ережесі  нашарлайды,  фотосинтетикалық  қызметі  элсірейді  де 
пластикалық  заттар  баяу  жинақталады.  Бұл  құбылысты  бол- 
дырмаудың кейбір шараларын атап өтсек:
- дэнді жэне басқа көптеген дақылдарда қысқа сабақты сорт- 
тар  шығару  қажет.  Мысалы,  Украина  селекционері  Лукьянен­
ко  П.  П.  кезінде  күздік  бидай  өсімдігінің  биіктігі  небәрі  78-80 
см  болғанның  өзінде  80-90  ц/га  астық  өнімін  беретін  сорттар 
шыгарды. 
•
-  агротехникалық  шаралардан  — азот  тыңайтқышының  мөл- 
шерін  шектей  отырып,  фосфор  тыңайтқышын  қолдану;  Өсім- 
діктердің  өсу  биіктігін  жэне  жапырылуын  шектейтін  препарат- 
тарды  (кампозан,  тур  жэне  т.б.)  қолдану;  дақылдардың  төменгі 
себу мөлшерін пайдалану жэне т.б.
Түкымтануда  маңызы  бар  шаралардың  бірі  — танаптық  да- 
кылдардың  тұқымдары  пісіп  үлгермейтін  солтүстік  аудандар 
үшін  оңтүстіктің  жылу  ресурсын  молынан  пайдалану.  Атап 
айтқанда,  жүгері  тұқымын  еліміздің  оңтүстігінде  өсіріп,  сол- 
түстікгің  шаруашылыктарында  сүрлемге  өсіруге  пайдалану
тиімді:}
Көптеген  көпжылдық,  біржылдық  шөптердің  түқымдары 
Солтүстік  Қазақстан  аймағының  жекелеген  аудандарында  пісіп
61

үлгермейді немесе төмен сапалы тұқым өнімін қалыптастырады. 
Атап айтқанда, Ақмола облысының Сандықтау ауданында судан 
шөбінің  тұқымы пісіп үлгермейді, ал осы облыстың Аршалы ау­
данында пісіп үлгіреді де сапалы тұқым қалыптастыра алады.
Экологиялық  жағдайлардың  дақылдың  түқымдық  сапасына 
әсерін  картоптың  «температуралық  азғындануы»  мысал  бола 
алады.  Картоптың  бұл  ауруы  картоп  өсіру  жэне  сақтау  кезең- 
деріндегі  жағдайлар  оның  биологиялық  қасиеттеріне  сәйкес 
келмейді  (түйнектердің  қорлануы  жүріп  жатқанда  жоғары  тем- 
ператураның  қалыптасуы  жэне  т.б.).  Бүл  құбылыспен  күресу 
үшін  Оңтүстік  облыстарда  картоптың  жазғы  отырғызу  мерзімі 
қолданылады,  ойпаң  жерлер  таңдап  алынады  (температурасы
4-5°С-ға төмен және т.б.).
Сонымен  танаптық  дақылдардың  тұқымдық  сапасына  тү- 
қымдық жадығат қалыптасқан жылғы аналық өсімдіктердің өсіп- 
даму  ерекшеліктері  елеулі  рөл  атқарады.  Оңтайлы  экологиялық 
жағдайларда қалыптасқан түқым жоғары егістік сапасымен жэне 
өнімділігімен ерекшеленеді.
і  ұқым сапасына агротехн икалық жагдайлардың әсері.
  Аг- 
рономдар  эзірше  жоғары  сапалы  түқым  өсіруде  экологиялық 
жағдайлардың (факторлардың) эсерін толық реттей  алмай отыр. 
Алайда оның теріс әсерін азайтып, пайдалы жақтарын күшейтуді 
төзімді  сорттар  мен  будандарды  жэне  тиісті  өсіру  технология- 
сын қолдану арқылы іске асыруға боладьь^і
Есте үстайтын қағида -  жоғары өнімді сорттарға,  будандарға
-   жоғары  деңгейдегі  өсіру  технологиясын  жасау.  Осындай 
жағдайда ғана өсірілетін дақылдың потенциалды мүмкіндігі іске 
асады да, жоғары сапалы түқымдық жадығат қалыптасазьц/ 
Көптеген  ғылыми  деректер  көрсеткендей,  Солтүстік  Қазақс- 
танның  астықты  аудандарында,  әсіресе  жаздық  бидай  үшін, 
кепілді  өнім  беретін  алғы  дақылға  элі  де  болса  таза  сүр  тана- 
бы  жатады.  Оның үстіне  мүндай  танаптарда  егістік  сапасы  жо- 
ғары  тұқымдық  жадығат  қалыптасады.  Мәселен,  С.  Сейфул- 
лин  атындағы  Қазақ  агротехникалық  университетінің  өсімдік 
шаруашылыгы  кафедрасының  зерттеулерінде  (Тютенов,  2005) 
орта  есеппен  3  жылда  Целинная  ЗС  жаздық  бидайында  -   сүр
62

танабында өсіргенде  1000 тұкымның  массасы -  35,7  г,  өну  қуа- 
ты-92  %,  лабороториялық  өнгіштігі  -  96  %  болғанда,  2-бидай 
алғы  дақылында  ол  көрсеткіштер  тиісінше  -  34,Зг,  91  жэне 
95% (астық өнімі  сүр жерде  -  21,4 ц/га,  ал  2-бидайда -  16,3  ц/га
болған).
ҚР  АШМ-нің  «А.  И.  Бараев  атындағы  астық  шаруашылыгы 
ғылыми өндірістік бірлестігі» РММ-нің тәжірибелерінде жүгері 
мен сүріден кейінгі 2-бидай алғы дақылдарында өсірілген Сара­
товская  29  жаздық  бидайдың  тұкымдық  жадығатының  егістік 
сапасы сүрі танабынан қалыспағаны белгілі болды.
Ауыл  шаруашылыгы  дақылдарынан  жоғары  сапалы  тұқым- 
дық  жадығат  алу  үшін  оларды  барынша  жақсы  алғы  дақылдар- 
дан  кейін  (ылғал  мол,  қоректік  заттармен  теңдестірілген,  арам- 
шөптер,  аурулар,  зиянкестерден  таза  жэне  т.б.)  орналастырып, 
жоғары  сапалы  (себу  кондициясына  жеткізілген,  құрғақ  ауада 
қыздырылған  жэне  т.б.).  Түқыммен  агротехникалық талаптарға 
сай  (оңтайлы  себу-отырғызу  мерзімі,  тэсілі,  мөлшері,  сіңіру 
тереңдігі)  сепкенде  (отырғызғанда)  жиналатыны  белгілі;  оның 
үстіне  егістікті  тыңғылықты  күтіп-баптау  қажет  жэне  оны 
озық  тәсілдер  мен  техникаларды  қолдана  отырып  дер  кезінде 
жинаған дүрыс.  Аталған  мәселелерге  біз  эр дақылды  жеке-жеке 
қарастырғанда толығырақ тоқталатын боламыз.
1.6  Туқымның өнуі, көктеуі және танаптық өнгіштігі,
оларға эсер ететін факторлар мен жағдайлар
Тұңымның  өнуі  жэне  егін  көгінің  пайда  болуы.
  Дақылдың
өнуі — өсімдік тіршілігіндегі маңызды құбылыс.
Түқымның  (жемістің)  өнуі  — күрделі  физиологиялық  үрдіс, 
эндоспермдегі  қорлық  қоректік  заттарды  пайдалана  отырып, 
ұрық  өскінге  айналады.  Әрі  қарай  дамудың  нәтижесінде  өскін 
астотрофты  қоректену  қабілетіне  ие  болатын  егін  көгіне  айна­
лады.
Тіршілікке  кабілетті  тұқымның  өнуіне 
су,  жылу
  және 
міндетті  түрде 
отшегі
  кажет.  Жинап  алғаннан  кейінгі  пісуін
63

өткен  (биологиялық  тыныштық)  тіршілікке  қабілетті  тұкымдар 
ғана қолайлы жағдай туғанда қалыпты өне алады.
Өну  судың  әсерінен  тұқымның  бөрткен  кезінен  басталады. 
Құрғақ  топырақта  тұқым  өнбейді.  Судың  әсерінен  ұрыктағы 
ферменттік  үрдістер  белсендіріледі  де,  суда  ерімейтін  қоректік 
заттардың ұрықта сіңімді түрге  айналуы тездетіледі.  Тұқымның 
бөртуіне  қажетті  судың  мөлшері,  оның  химиялық  құрамына 
байланысты,  өйткені  оған  кіретін  заттар  әртүрлі  мөлшерде  су 
сіңіреді:  белоктар  -  150,  крахмал  -  70,  қатайып  кеткен  клетчат­
ка  -  30  %  (В.  В.  Гриценко,  3.  М.  Калошина,  1984).  Тұқымның 
өнуіне  қажетті  судың  ең  аз  мөлшері  дэнді  дақылдар  мен  астык 
тұқымдас  өсімдіктерде  тұқымның  ауалы  құрғақ  массасының 
шамамен  50  пайызына тең, дэнді  бұршақ дақылдар  мен  бұршақ 
тұқымдас  шөптердің  тұқымдарында  100  %-дан  артығырақ. 
Майдың  суды  жұтпайтындығынан  майлы  дақьшдар  тұқымына 
қажетті  су  ондағы  белок  пен  крахмалдың  мөлшеріне  және 
жамылғы тканьнің ерекшелігіне байланысты.
Ылғалмен  қатар  тұқымның  қалыпты  өнуіне  қолайлы  темпе­
ратура жагдайлары қажет.  Температура дәрежесінің 3  түрі  ажы- 
ратылады:
- ең аз (минимум)  одан томен болғанда тұқымның өнуі мүмкін 
емес;
-  оңтайлы  (оптимум)  өсіп-өнуге  ең  қолайлысы,  ең  коп  (мак­
симум)  бұдан  жоғары  болганда  тұқымның  онуі  тоқтайды.  Әр 
дақылда  өзінің  минимум,  оптимум  жэне  максимум  өсу  тем- 
пературасы  болады.  Қолайлы  (оптимум)  температура  борту 
жылдамдығын арттырады жэне ферменттер қызметін күшейтеді.
XIX ғасырдың 70-жылдарындағы Ф. Г аберландтың зерттеулері 
корсеткендей,  екпе  дақылдардың  жылуға  қажеттілігі  жөнінен 
бір-бірінен  айырмашылықтары  анағұрлым  коп.  Ол  тұңғыш 
рет  көптеген  екпе  дақылдар  тұкымының  ең  аз,  колайлы  жэне 
ең  жоғарғы  өну  температураларын  белгілеп  берді.  Кейінірек
В. Н. Степанов (1948) зерттеулерімен екпе дақылдар тұқымының 
онуіндегі температура шегі егжей-тегжейлі анықталды.
Тұқымның ең төменгі өну температурасы:  бидай, кара бидай, 
арпа, сұлы, асбұршақ, ноғатық, сиыр жоңышқа үшін  1 -2°С, кара-
64

кұмық пен ноқатта -  3-4°С, тары мен жүгеріде -  8-10°С. Көптеген
ғалымдардың  тұжырымы  бойынша  эртүрлі  танаптық  дақыл- 
дарда  оңтайлы  температура  да  эртүрлі:  астық  дақылдарының 
бірінші  тобында  (бидай,  қара  бидай,  арпа,  сұлы)  жэне  кейбір 
дәнді  бұршақ  дақылдарында  (ноғатық  ж.б.)  -   20-22°С,  астық 
дақылдарының  екінші  тобында  (тары,  жүгері,  шэй  жүгері  ж.б.)
-  26-28°С.  Ең жоғарғы  (мах) температура -  тиісінше  астық топ-
тарында 30-32 жэне 38-40°С.
Дала  жағдайында  егін  көгінің  пайда  болуына  қажетті  ең  аз 
температура  лабораториялық  жағдайғы  тұқым  өну  температу- 
расынан  анағұрлым  жоғары  болатындығы.  К өтеген  дақылдар 
үшін бұл айырмашылық 2-ЗсС деңгейінде.
Тұқымның  өнуіне  ең  қажетті  жағдайдың  бірі  тұқымның  ты­
ныс  алуына  жэне  эндоспермдегі  қорлық  қоректік  заттардың 
тотығуына  жеткілікті  мөлшерде 
оттегінің
  кажеттігі  болып  та- 
былады.  Оттегі  жетімсіз  болғанда анаэробтық тыныс  күшейеді, 
мұнын  өзі  өсуге  кедергі  келтіретін тотықпаған  метаболиттердің 
жинақталуына  әкеліп  соғады.  Аэрацияның  болуынан  жэне 
көмірқышқыл газының  17%-ға дейін  көбеюінен  тұқымның өнуі 
қысымшылықпен  өтеді,  ал  ол  35%-ға  жеткенде  түқымдар  өліп 
қалады (Қ. М. Фирсова,  1969).
Өну  кезінде  түқымда  қоректік  заттар  гидролизге  үшырайды 
да  өсу  нүктесіне  оның  өнімдері  түседі.  Өсу  -   жаңа  құрылым- 
ның пайда болуы, коп энергия қажет етеді. Бұл энергия тұқымда 
оның  тыныс  алуы  кезінде  бөлініп  шығады  (бұл  кезде  қорлық 
қоректік  заттар  -  көмірсулары,  майлар  -  тотығады).  Сондықтан 
өну, өсу кезінде тұқымның тыныс алу қарқыны артады.
Физиологияда  түқымның  өнуі  түп  тамырлардың  ұшы  пайда 
болғанда аяқталады деп есептеледі, ал өсімдік шаруашылығында
-  егін көгінің пайда болуы мен тамамдалады.
Тұкымның өсіп, өну үрдісін И. Г. Строна  5 кезеңге бөлді:
1. 
Су сіңіру кезеңі
 -  түқым  суды  ылғалдылықтың  шегіне  де- 
йін  сіңіреді.  Бүл  кезде  әлі  биохимиялық  үрдістер  жүрмейді, 
белсенділігі  артпайды жэне морфологиясында ешқандай өзгеріс 
байқалмайды. Бұл кезенде түқым суды орасан зор күшпен сорады
5-615
65

жэне ол  ондаған атмосфераға дейін,  ал  арамшөп  өсімдіктерінде 
тіпті  жүздеген  атмосфераға  жетеді.  Кезеңнің  ұзақтығы  тұкым 
күйіне,  температураға  жэне  субстрат  (тұқымның  жанасу  орны) 
ылғалдылығына байланысты өзгереді: топырақта, басқа ылғалды
ортада -  ұзагырақ, ал суда -  қысқарақ.
2. 
Тұқымның  бөрту кезеңі
 тұқымда бейтарап  ылғалдың пай­
да  болу  кезінен  (шекті  ылғалдылыққа  жеткен  кезден)  бастала-
ды.  Бұл  кезеңде  жазушалардың  тіршілік  қызметі,  гидролиздік 
үрдіс  күшейеді,  ферменттер  жүйесі  белсенді  күйге  ауысады. 
Борту  үрдісінің  мэні  мынада:  судың  молекулалары  жоғары  мо- 
лекулалы  қосылыстар  ортасынан  енеді  де,  жекелеген  молекула- 
лар  тізбегін  ығыстырады,  нәтижесінде  гидролиз  жүреді,  бүкіл 
тіршілік  үрдісін  белсендіреді  жэне  түқымның  көлемі  ұлгаяды. 
Әрбір  дақылдың  тірі  түқымдары  осы  түрге  тэн  мөлшерде  гана 
су  сіңіреді:  тары  түкымының  өнуіне  шамалы  ғана  су  қажет 
(қүрғақ—
ауа  массасының  25%-дай)  көптеген  дэнді  дақылдар 
бортіп  оне  бастауына  түқым  массасының  50%-дай  су  сіңіреді, 
қант қызылшасы  -  120%,  ал  сілемайлы  (слизистые) тұқымдарда 
(зығыр  ж.б.)  ол  көрсеткіш  екі  есе  көп.  Судың  әсерінен  қорлық 
қоректік заттар еріген түрде айналады да, осу нүктесіне жылжи-
ды.
3. 
Түп  тамырилалардың  өсу  кезеңі
  түп  (біріншілік)  тамыр- 
шалар  жасушаларының  (клеткалардың)  бөлінуінен  басталады, 
алайда морфологиялық бірінші көрінетін белгісі -  шокылуы жэне 
түқым  қабығының сыртында тамыршалардың пайда болуы.  Бұл 
кезең тамыршалардың осуімен бірге жаңа сапалы биохимиялық 
үрдістер жүреді де, келесі кезеңнің - өскіннің (өркеннің) дамуына 
жағдай  жасалады.  Тамыршалардың үзына  бойына өсуі  олардың 
үштарындағы  өсу  аймағында  жүретін  қарқынды  клетка  бөлінуі 
арқылы  іске  асады.  Астық дақылдарының  бірінші  тобы  (бидай, 
қара бидай, арпа, сүлы) бірнеше ұрықтық тамыршалармен өнеді, 
ал  екінші  тобы  (тары,  жүгері,  шэй  жүгері,  күріш,  қонақтары) 
жалғыз үрықтық тамырмен өнеді.
Түқым  сапасына,  өсіру  ерекшеліктеріне  қарай  түп  тамырша- 
лардың  саны  эртүрлі  болуы  мүмкін.  С.  Сейфуллин  атындағы
66

Қазақ  агротехникалық  университетінің  өсімдік  шаруашылыгы 
кафедрасының  зерттеулерінде  (Қ.  Әрінов,  1998)  жаздық  бидай- 
дың  ірі  тұқымдары  4-5  тамыршамен  өнгенде,  ұсақ  тұқымдар 
3-4 тамьфша ғана қалыптастырды.
Бұл кезең өскіннің дамуына дайындығымен аяқталады.
4. 
Өскіннің  (өркеннің)  даму кезеңі
 өскіннің пайда болуымен 
басталады,  түп  тамыршаларадың одан  эрі  өсуі  жүреді,  өскіннің 
дамуына  барлық  мүмкіндіктер  бар,  өскін  пәрменді  түрде  өсе 
бастайды.  Дэнді дақылдарда бұл кезең «колеоптиле» деген қор- 
ғаныс  қабатының  пайда  болуымен  аяқталады.  Бұл  кезең  өскін 
тіршілікке  кіріскен  уақыт,  алайда  тұқым  күйі  де  емес,  жаңа 
өсімдік те емес.
5. 
Өскіннің  жетілген  кезеңі.
  Дамып  келе  жатқан  өскін  эко- 
логиялық  жағдайда  күрделі  тәуелділікте  болады,  элі  тұқыммен
оаиланысын үзген жоқ жэне одан қоректік заттармен кеиоір ар- 
найы қосылыстар физиологиялық белсенді заттарды, элі де бол- 
са  пайдаланады.  Автотрофты  қоректенуге  дейінгі  осы  кезеңді
Н.  Н.  Кулешов  өскіннің 
жетілген
 
немесе 
толган
 
кезеңі  деп 
атаған.  Бұл  кезең  де  экологиялық  ортаға  (ылғал,  температура
ж.б.) белгілі бар талаптарымен ерекшеленеді.
Сонымен, әуелі түп тамыр, соңынан өскін оседі, одан эрі қарай 
сабақ  өркені  осе  бастайды,  ал  ол  жоғарыда  атап  өткеніміздей, 
«колеоптилемен» қапталған болады (ол түр өзгерісіне ұшыраған 
өсімдіктің алғашқы жапырағы). Оның жоғарғы ұшы сүйірленген, 
топырақты  жеңіл  жарып  шығады.  Топырақ  бетіне  шығысымен 
«колеоптиле»  өзінің  тіршілігін  тоқтатады,  бірінші  жапырақтың 
кысымымен жарылады да жапырақ пайда болады. Міне осы кезең 
егін көгінің пайда болу немесе көктеу кезені деп есептеледі. Егер 
дэнді дақылдарда егін көгі өркеннің  (өскіннің) ұзаруы есебінен 
жүрсе,  көпшілік  қос  жарнақты  өсімдіктерде  тұқым  жарнақтың 
астыңғы  қалтасы  жайыла өседі  де  жарнақтарды  топырақ бетіне 
шығарады,  басқаша  айтқанда  егін  көгі  нағыз  жапырақтар  емес, 
жарнақты  жапырақтар  түзеді  (қарақұмық,  астра,  асқабақ  және 
т. б. туыстар).
Егін  көгі  кезеңінің  басталуы  деп  алқаптағы  өсімдіктердің  10 
пайыз бірінші жапырақтар пайда болған күнді, ал толық көктеуі
67

деп  75  пайыз  бірінші  жапырақтар  пайда  болған  кезеңді  есеп-
тейді. 
• 
1 
М
Өну-көктеу  кезеңінің  ұзақтығы  (сонымен  катар  себу-көктеу) 
топырақ  пен  ауаның  температурасына,  тұқым  ірілігі  мен  себу 
сапасына,  топырақтың  механикалық  құрамы  мен  ылғалдылы- 
ғына, тұқым себу тереңдігіне т. б. факторларға байланысты.
Тұқьшның  далалық  (танаптық)  өнгіштігі жэне егін  көгі- 
нің  толықтыгы.
  Ауыл  шаруашылығы  іссанасында  оңтайлы 
жиіліктегі  толыққұнды  егін  көгін  мезгілінде  алып  сақтаудын 
маңызы  зор.  Алайда  жоғары  лабораториялық  (зертханалық) 
өнгіштігі  бар  тұқымды  белгіленген  себу  чөлшерімен  (норма- 
сымен)  сепкенде жақсы  егін  көгін  бере  бермейді.  Далалық жағ- 
дайда  лабораториялық  өнгіштігі  жоғары  тұқымдардың  барлы- 
ғы  бірден  көктеп  шықпайды  және  егінің  жиілігі  мен  сабақ 
бітіктігі  себу  мөлшерімен  ғана  емес,  сонымен  бірге  оның дала- 
лық өнгіштігімен анықгалады.
Далалық өнгіштік -
 далалық жағдайда пайда болған егін кө- 
гінің  себілген  өнгіш  тұқым  санының  қатынасымен  көрсетілген 
пайыз  мөлшері.  Далалық  өнгіштікті  «барлық  себілген  тұқым 
санымен» анықтауды құптаған кейбір авторлармен келісуге бол- 
майды,  өйткені  бұл  ұғым  егін  көгіне  тек  қана далалық  жағдай- 
дың  әсерін  ескеруді  талап  етеді.  Мұны  мысал  келтіріп  тү- 
сіндірейік:  лабораториялық өнгіштігі  95  %  тұқымның  1  га егіс- 
тігіне  3,0  млн  тұқым  себілгенде  1  шарпп»і  метр  (м2)  алаңға  300 
дана  болады.  Оның  лабораториялық  өнгіш  тұқымы  -   285  дана. 
Айталық,  1  м2  аланда  240  қалыпты  егін  көгі  пшқты  делік.  Бар- 
лык  себілген  тұқымнан  есептегенде  бұл  80  %  құрайды  (300-ден 
240),  ал  лабораториялық  онгіш  тұқымнан  есептегенде  -   84,2  %
(285-тен 240). 
г 
“
Арнайы  эдебиеттерде  «танаптық  өнгіпггік»  түсінігі  орнына 
кейде «егін көгінің толықтығы» түсінігі қолданылады.  Бұл екеуі 
синоним емес.
Егін  көгінің  толъщтыгы
  деп  бір  өлшем  егістіктегі  нақты 
жағдайда  егін  көгінің  қажетті  оптимумының  пайыз  мөлшерін 
атайды. Мысалы,  100 кг/га себу керек еді (шамамен  1м2 алаңнан 
200  егін  көгін  алу  мақсатында)  нақты  себілгені  80  кг/га  өнгіш 
тұқым  болды  да  160 дана егін  көгі  шыкты.  Кем  себілудің  нэти-

жүктеу/скачать 39,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: