ОҚулық Қазақстан Республикасының Білім және әылым министрлігі оқулық ретінде бекіткен Алматы, 2011

3. 
Тұқымның  (дәннің)  толысуы.  Қорлық  заттардың  қар- 
қынды түрде жинақталуымен сипатталады.  Азотты  заттар  амин 
қышқылдары  мен төмен  молекулалы  ақуыз  (белок) түрінде жи- 
нақталады,  көмірсулары  (углеводтар)  сахароза  мен  глюкоза  -  
фруктоза түрінде жэне крахмал синтезделеді, ал май синтезі оте
аз мөлшерде болады.
Тұқым  бұл  кезеңде  негізінен  қалыңдығы  мен  көлденеңіне
барынша  ұлғайып  өседі,  эндосперм  ткандары  толығымен  құ-
ралады.  Құрғақ  заттардың  молаюына  байланысты  (толық  пі-
судегі  молшердің  85-90  %)  тұкым  ылғалдылығы  40  %-ға  дейін
төмендейді.  Бұл кезеңнің ұзақтығы 20 тәуліктей,  бірақ ауа-райы
құрғақ,  эрі  ыстык болғанда  12-15  тэулікке  дейін  қысқарады  да,
күн  салқын  эрі  ылғалды  болғанда  25-30  тэулікке  дейін  созыла-
ды.  Бұл  кезеңді  екі  сатыға  ажыратуға  болады:  сүттене  пісу  -
дэннің консистенциясы сүт тэрізді ақ масса, қабығы жасыл түсті;
қамырлана пісу - эндоспермі қамыр түстес күйге ие болады, дэн
қабығы  сарғыштана  бастайды,  өйткені  хлорофилл  жоғалады
(ол тек қана дэн тілігінде сақталады).  Өсімдік сарғая  бастайды,
жасыл  түс  жоғарғы  жапырақтар  мен  масақша  қауызында  ғана
сакталады.
4.  Пісу -  дәннің толысуы аяқталғанша ба< 
пластикалык (қорлық) заттардың қозғалуы
балауызданып
пісудің ортасына қарай толық тоқтайды. Түқымдарда (дэндерде) 
полимеризация  жүреді  де,  пластикалық  заттар  қорға  айнала- 
ды.  Мэселен,  алейрон  дэндері  мен  клейковиналы  (дэн  уызы) 
ақуыздар  (белоктар)  түзіледі,  қорлық  крахмал  синтезделеді, 
тұқым  аналық  өсімдіктен  ажырай  бастайды,  бұл  кезде  оның 
ылғалдылығы  коршаған  ортаға  байланысты  өзгереді:  күндіз, 
эсіресе тал түсте тұқым құрғактау болады, ал кешке карай жэне 
түнде  олар  ылғалданады.  Сондықтан  тұқымдық  алқаптарда 
(егістікте)  дестелерді  күндізгі  сағаттарда  бастыру  керек.  Бұл 
кезеңде  эндосперм  балауызданып,  созылмалы  болады,  тұқым 
ылғалдылығы  40  — 20%  -  ға  дейін  төмендейді.  Пісу  кезеңінің 
ұзақтығы  метеорологиялық  жағдайларға  байланысты  6  —  12
тэулікке созылады. 4 
' 
л 
! 
4 
4 
г
47

Пісу  кезеңі  екі  қосымша  кезеңге  (сатыға)  бөлінеді:  балауыз- 
дануы  жэне  толық  пісуі.  Блауызданып  пісудің  өзі  үш  деңгейге 
бөлінеді:  басы,  ортасы  жэне  соңы.  Балауызданып  пісудің  бас 
кезінде  дэн  жасыл  түсін  мүлде  жоғалтады,  іріленіп  жылтырла- 
нады,  тырнақпен  жеңіл  кесіледі.  Бұл  сатыда  негізінен  қоректік 
заттардың  қозғалуы  аяқталады  (толық  пісуден  95  -  98%).  Бала­
уызданып  пісудің  ортасында  дэн  элі  тырнақпен  кесіледі,  эндо­
сперм ақ, ұнды немесе жылтыр. Бұл кезеңде тұқымда пісу үдерісі 
аяқталады,  тұқымдық  егістіктерді  дестеге  шабуға  болады.  Ба­
лауызданып  пісудің  соңында  дэн  тырнақпен  кесілмейді,  бірақ 
оның  ізі  қалады,  ылғалдылығы  20  I   25%-ға  дейін  төмендейді 
де  колемі  мен  түсі  толық  пісу  кезеңіндегі  сияқты  болады. 
Түқымдық  алқаптарды  осы  кезеңде  шапқан  дұрыс.  Қазақстан 
Республикасының «А.  И.  Бараев атындағы астық шаруашылыгы 
ғылыми  -  өндірістік  орталығы»  РММ  -   нің  деректеріне  кара- 
ганда  бидай  тұқымының  өнімі  осы  кезенде  орғанда,  дэн 
ірілігінің есебінен жоғары болады: балауызданып пісудің басын­
да  бидайдың  1000 дэнінің  массасы -  32  г,  соңында -  35,2  г.  бо­
лады;  сонымен  қатар  балауызданып  пісудің  соңында  орғанда 
өсімдіктер  дестеде  аз  уақыт  жатады  ( 3 - 4   тэулік),  мұның  өзі 
тұқым  сапасына  жақсы  эсер  етеді,  ойткені  қосалқы  ылғалдану 
мүмкіндігі азаяды.
Толық  пісу  сшпысы  (кезеңі)  екі  деңгейге  бөлінеді:  толық 
пісудің  басы  жэне  толық  пісу.  Толық пісудің  бас  кезінде  тұқым 
қатты,  тырнақпен  із  де  салынбайды,  ылғалдылығы  -  20  -   18%. 
Бүл деңгейде егінді комбайнмен тікелей орып жинау үсынылады. 
Толық пісу кезіндегі түқым  ылғалдылығы -   17 -   16%,  ол  жеңіл 
аздаған шығынмен үгітіледі, қүрғақ, сапалы.
Түқымның  толысуы  мен  пісуі  сыртқы  ортаның  факторлары- 
на  байланысты:  жылуға,  топырақ  пен  ауаның  ылғалдылығына, 
топырақтың қүнарлылығына, өсімдіктің жарықталуына т.  б.
Қоршаған  орта  кезеңцер  мен  кезеңдердің  үзақтығын  ғана 
емес, сонымен бірге олардың сипатын өзгертеді жэне бүл тұқым- 
ның  себу  мен  онімдік  қасиеттеріне  эсер  етеді.  Егер  түқымның
48

қалыптасуы  мен толысуы  кезеңінде  ауа-райы  ыстық,  эрі  құрғақ 
болып топырақта ылғал аз болса, онда дэнді «ыстық ұрады», не­
месе  ол  «демікпеге» ұшырайды,  Кейде  өсімдіктің  әлсіреуі  одан 
эрі  созылып,  дэннің қатты  сусыздануына әкеліп  соғады,  биохи- 
миялык  үрдістер  өзгереді,  солардың  салдарынан  семіп  калған 
1000 дэннің массасы төмен тұқым алынады.
Тұкымның қалыптасу, толысу және пісу процесінде оның хи- 
миялык құрамында айтарлықтай  өзгерістер  болады,  бұларға тұ- 
қымның биологиялык сапасы да тәуелді.
Тұқымның пісуіне қарай бірте-бірте май, углезод жэне белок 
түріндегі  пластикалық  заттар  жиналады.  Егер  толысу  кезінде 
олар  жеңіл  ерігіш  жай  қосылыстар  интенсивті  түрде  кірсе,  пісу 
соңында  олар  нашар  еритін  күрделі  қосылыстарға  айналады  да 
қоректік заттардың қоры ретінде жинақталады.  Негізгі  қоректік 
заттардан баска тұқымда ферменттер (биологиялық катализатор- 
лар), өсіргіш заттар, органикалық қышқылдар, алкалоидтар, ми- 
нералды заттар жэне т. б. жинакталады.
Толысу-пісу  ұзақтығына  жэне  қоректік  заттардың  тұқымға 
келіп түсу интенсивтілігіне  ауа райы жэне агротехникалық жағ- 
дайлар  елеулі  эсер  етеді.  Ауа  райы  ыстық  жэне  құрғақ,  топы- 
ракта ылғал  жеткіліксіз  болғанда  тұқымға түсетін  пластикалық 
заттар  азаяды  «демікпе»  жэне  «ыстық  ұруы»  кезінде  мүлде 
тоқтайды, осылардын нэтижесінде егін өнімі мен сапасы нашар- 
лайды.  Мұндай  жайт  Солтүстік  Қазақстан  жағдайында  толысу- 
пісу  кезеңінде  кұрғақшылық  ұзаққа  созылғанда  дүркін-дүркін 
байқалып тұрады.
Салкын эрі жаңбырлы ауа райы тұқымның толысуы мен пісуін 
үзартады, дэннің химиялық қүрамы өзгереді, өйткені кейбір заттар 
өзінің түпкі күйіне айналып үлгермейді.  Төменгі температурада 
жэне  ауаның  жоғары  салыстырмалы  ылғалдылығында тұқымда 
белоктың мөлшері азаяды.
Тұқымның  тамырында  тұрып  піскенімен  оның  дамуы  элі
аякталған жоқ.
5.  Туқьшның егін жинаганнан кейінгі пісіп-жетілуі.  Толық
4-615
49

пісу  кезеңінде  жиналған  көптеген  танаптық  дақылдардың  тұ- 
қымдары  (жемістері)  қолайлы  жағдайларда  көктеткенде  өн- 
бейді,  немесе  олардың  өну  қуаты  мен  өнгіштігі  төмен  болады. 
Мүндай  тұқымдар  морфологиялық  тұрғыдан  алғанда  жетілсе 
де,  физиологиялық  жағынан  шала  піседі  жэне  өніп-көктеу 
қабілетіне  белгілі  мерзімде  сақтағаннан  кейін  ғана  ие  бола­
ды.  Піскеннен  толық  өнгіштікке  жеткенге  дейінгі  уақытты 
тұқымның  егін  жинағаннан  кейінгі  пісіп-жетілуі  деп  атайды. 
Ол  тұқымның  тыныштық  кезеңі  (күйі)  түрінде  байқалады.  Тұ- 
қымның  тыныштық  кезеңі  — тірі  түқымдардың  қалыпты  жағ- 
дайларда  өнбейтін  немесе  өте  баяу  өнетін  күйі.  Бұл  үзақ  эво- 
люциялық  үдерістің  нәтижесінде  орта  белдеудің  өсімдіктері
қалыптастырған қасиет,  ол өсімдіктердщ өсіп-дамуына қолаилы
тұқымның
түрдщ сақталуына мүмкіндік жасаиды.  Ьпн жинағаннан кеишгі 
түқымның  пісіп-жетілу  үзақтығы  өсімдік  түрі  мен  сортына, 
дэннің  толысып  пісу,  жинау  жэне  сақтау  жағдайларына  байла­
нысты.  Мәселен, жүгері, қарақұмық, эспарцет т.б. түқымдарына 
өте  қысқа  егін  жинағаннан  кейінгі  пісіп-жетілу  кезең  тән
-   бірнеше  тэулік,  ал  еркекшөп,  арпа,  күнбағыс  жэне  т.б.  -   20- 
30  тэулікке  дейін,  кейде  одан  да  үзақ  мерзім  қажет.  Күздіктер 
жаздық  дақылдарға  қарағанда  біршама  қысқа  егін  жинағаннан 
кейінгі  пісіп-жетілу  кезеңімен  ерекшеленеді.  Пісу  мен  егін 
жинау  жағдайларының  әсері  мынадан  байқалады:  ауа-райы 
ылғалды әрі салқын болғанда түқымның егін жинағаннан кейінгі 
пісіп-жетілу кезеңінде түқымда күрделі биохимиялық үдерістер 
жүреді:  жоғары  молекулалы  ақуыз  (белок)  қосылыстарының
аиналады
ферменттердің
тұқым
Кезеңнің  басында  тұқымның  өнгіштігі  төмен,  ал  соңында
қалыпты деңгеиге жетеді.
6.  Тұқымның  толық  пісу  кезеңі  -   оның  толық  өнгіштікке 
ткен  кезеңінен  басталады,  басқаша  айтқанда,  тұқым  барлық
50

жағынан  да  жаңа  тіршілік  үрдісін  (циклын)  бастауға  дайын. 
Коллоидтар тоза бастайды, ал бұл құбылыс әлсіз тыныс алу мен 
қабаттас жүреді. Осы күйінде тұқым өнгенге дейін сақталады не- 
месе ұзақ сақтаудың нәтижесінде опат болады (шіриді).
Карастырылған  тұқымның  даму  кезендері  негізінен  дэнді 
астық  дақылдарына  тэн.  Алайда  дэнді  бұршақ,  майлы  дақыл-
мал
Бұл
дақылдарда тұкымның  өзіне тән  қоректік  заттар 
ланысты  біраз  ерекшеліктер  байқалады.  Мұны  ь
лында қарастырып көреиік.
Күнбағыс тұқымының даму үдерісінде төрт кезең ажыратыла-
ды: шекілдеуік көлемінің қалыптасу кезеңі, дэн (ядро) көлемінің
қалыптасу кезеңі, толысу жэне пісу кезеңдері.
1. Шекілдеуік көлемінің қалыптасу кезеңі гүлденуге дейін ба- 
сталады  да ұрықтанғаннан  соң  6-14  тәуліктен  кейін  аяқталады. 
Үрықтанғаннан  кейін  шамамен  6  тәулікте  үзындығы,  ал  8-14
тэулікте ені мен қалыңдығы қалыптасады.
2.  Дэн  (тұкым)  көлемінің  қалыптасу  кезеңі  ұрықтанғаннан 
кейін  басталады.  Ұзындығы,  қалыңдығы  мен  ені  төртінші 
тэулікте  айтарлықтай  осе бастайды жэне  12-14 -  тэулік дегенде
аяқталады.
түқым көлемінің қалыптасу кезең 
кілдеуікке құрғақ заттардың жина 
гоқтағанда аяқталады. Әдетте бұл
ылғалдылығы
ылғалдылығы
Түқым  егін  жинағаннан  кейінгі  пісіп-жетілу  күйіне  өтеді.  Пісу 
кезеңінің  ішінде  пісу  деңгейлері  ажыратылады:  жинау  деңгейі
-   шекілдеуік  ылғалдылығы  18-20  %,  шаруашылық  деңгейі  -  
шекілдеуік ылғалдылығы — 12-14 % жэне тамырында тұрып қалу 
деңгейі -  шекілдеуік ылғалдылығы  12 %-дан томен.
Жоғарыда  келтірілген  деректер  көрсеткендей,  шекілдеуік- 
тің  даму  үрдісінің  негізіне  ылғалдылық  алынған,  алғашқы
51

екі  кезеңге  ғана  басқа  белгілер  алынған.  Бүл  кескін  де  дэнді
дақылдар  тұқымдарының  даму  кезеңдерімен  сэикес  келіп  тұр, 
тек  қана  бірінші  кезеңді  -   шекілдеуіктің  қалыптасу  кезеңін  -  
тереңірек білген дұрыс.
Сонымен, тұқым және жеміс түзу үдерісі эртүрлі дақылдарда
щ
бэріне ортақ биологиялық заңдылықтарда өтеді.
1.3 Тұқымның  тыныштық  күйі, тіршілікке
қабілеттілігі  және  оның  үзақтығы
Түқымның  тыныштық  күйі  -   салыстырмалы  түрдегі  түсінік 
жэне ол тұқымның бүкіл тіршілігінде болатын күрделі үрдістер- 
ді  толық  көрсете  алмайды.  Дегенмен  арнайы  эдебиеттерде  бүл 
түсінік  әбден  қалыптасып  кеткен.  Түқымтану  іссанасында  ты- 
ныштық  күйдің  үш  түрі  ажыратылады  жэне  бір-бірінен  үлкен 
айырмашылықтары бар.
1. 
Тұқымдық  тыныштық  куйі  — егін  жинағаннан  кейінгі 
пісіп-жетілуден  өткен  (немесе  өтпеген)  және  өнуге  қабілетті, 
алайда  қажетті  табиғи  жағдайлардың  жоқтығынан  өне  алмай- 
тын  түқым  күйі.  Мұндай  күйді  «экологиялық»  деп  атауға  да 
болады,  өйткені  ол  тек  қана экологиялық себептерге  байланыс­
ты.  Тыныштық күйдің  бұл  түріне  қоймада  сақтауда түрған,  ыл-
• 
»
ғалдың  жетімсіздігінен  немесе  температураның  төмендігінен 
жэне  т.б.  себептермен  топыраққа  сіңірілсе  өне  алмай  жатқан 
тұқымдардың барлығы жатады.
2. 
Бірінші  тыныштық  күй  немесе  тұқымның  егін  жина- 
ганнан  кейінгі  пісіп-жетілу  кезеңі.  Осы  кезеңді  жиі  түрде 
түқымның  тыныштық  күйіне  жатқызады.  Тыныштық  күйдің 
бүл түрі алғашқы түрінен уақыты бойынша да, сипаты бойынша 
да  мүлде  өзгеше.  Түқымның  біріншілік  тыныштық  күйі  фило­
генез  үдерісінде  қалыптасқан  түқымның  бейімделу  қабілеті,  ал 
ол кэдімгі тірі түқымдардың табиғи немесе оңтайлы ^кағдайлар-
да  өне  алмаитын  немесе  өте  томен  өнгіштігі  мен  сипатталатын 
қасиеті.  Мүндай  тыныштық  күйі  түқымның  морфологиялық-
52

анатомиялық  құрылысына  жэне  оларда  жүретін  күрделі  фи- 
зиологиялық-биохимиялық үрдістерге байланысты.
3. 
Екінші  тынымтың  куй.  Тұқымның  бұл  тыныштық  күйі 
өте қолайсыз жағдайларда байқалады, өйткені өну кезеңінде олар- 
дың  эсерінен  тұқымда  жүріп  жатқан  қалыпты  физиологиялық 
үрдістер  тэртібі  бұзылады  да,  өну  үрдісі  күрт  тежеледі  немесе 
мүлде тоқтайды. Мұндай тыныштық күйі егін жинағаннан кейін- 
гі  пісіп-жетілуі  аяқталған  немесе  аяқталуына  дейін  байқалуы 
мүмкін;  соңғы  жағдайда  «қатты»  тұқымдар  түзіледі  жэне  олар 
терең  жэне  ұзақ  тыныштық  күймен  ерекшеленеді.  Бұршақ  тұ- 
қымдастарда  «қатты»  тұқымдылық  қоректің,  ылғалдың  жеткі- 
ліксіздігінен  немесе  басқа  осындай  себептермен  аналық  өсім- 
діктердің  өзінде  байқалады,  екінші  жағынан,  тыныштық  күйге 
мұндай  жеңіл  ауысуы  өсімдік  түрлерінің  қоршаған  орта  жағ- 
дайларына  бейімделуі  болып  табылады.  Жаңа  жиналған  тұқы- 
дар ескілеріне қарағанда екіншілік тыныштық күйге жеңіл ауы- 
сады.  Дақылдар  арасында да үлкен  айырмашылықтар бар.  Атап 
айтқанда,  мақсарының  тұқымдары  кең  ауқымды  температура- 
мен  эсер  еткенде  екіншілік  тынышытық  ьсүйге  өтуге  қабілетті. 
Тұкымдардың  екіншілік  тыныштық күйге  ауысу  құбылысы  жиі 
байқалады,  бірақ оған  көңіл аз аударылады.  Мұндай тыныштық 
күйге  бидай,  арпа,  қарақұмық  ж.б.  тұқымдары  жиі  ұшырайды. 
Мысалы, жаздық бидай тұқымын төрт тэулік бойы 50°С-ға дейін 
қыздырып немесе ылғалды астықты тэулік бойы 50°С-да ауасыз 
ортада кыздырғанда екіншілік тыныштық күйге ауыстыруға бо­
лады.
Шаруашылықтар қоймаларында тұқымды сақтағанда төменгі 
температураның әсерінен (әсіресе қатты  аязда) тұқым екіншілік
тыныштық күйге оңай ауысуы мүмкін.
Тұқым  тыныштығының  табиғаты  аяғына  дейін  анықталма- 
са  да  зерттеулер  мен  бақылаулардың  нәтижесінде  тұқымның 
биологиялық  тыныштығын  көрсететін  төмендегідей  себептер 
анықталды.
1. 
Тұқым  қабығының  ауа,  су  өткізбеушілігі  немесе  көптеген 
екпе  дақылдарға  әсіресе  дәнді  бұршақ  жэне  бұршақ  тұқымдас
53

дақылдардың  тұқымдарына  (түйежоңышқа,  жоңышка,  бөрібұр- 
шақ, маш т. б.) тэн қатты тұқымдылық;
2.  Тұқым  құрамында  ингибиторлардың,  басқаша  айтқанда 
өсуді бөгейтін заттардың (гормональдық теория) болуы. Бұл тео- 
рияға сэйкес тыныштық күйі тұқым құрамындағы ингибиторлар 
мен  активаторлардың ара қатынасына  байланысты.
3.  Тұқым  ұрьіғының  шала  піскендігі  немесе  шала  дамыған- 
дығы,  басқа  сөзбен  айтқанда,  егін  жинау  кезеңіне  қарай  тұкым 
ұрығының  көптеген  тканьдері  толық  оқшауланбайды  (диффе- 
ренцияланбайды),  яғни  тұқымның  эрі  қарай  дамуына  қажетті 
белгілі бір метаболикалық жүйе болмайды.
Ғылым  мен  тәжірибе  тыныштық  күйде  тұрған  тұқымның 
өсуін тездететін бірқатар эсер ету әдістерін зерттеп тапты:
-  тұқым  қабығының  бүтіндігін  бұзу,  немесе  зақымдау,  ол 
үшін құмды немесе бүдырлы заттарды пайдалануға болады (ска- 
рификациялау), бүл эдіс бүршақ тұқымдас мал азығындық шөп- 
тердің,  кейбір  көкөніс  дақылдардың  қатты  түқымдылығымен 
күрескенде пайдаланылады;
-  түқымға  өзгермелі  төменгі  жэне  жоғарғы  температуралар 
арқылы  эсер ету;  зерттеулер бүл эдістің дэнді дақылдар,  зығыр, 
қыша,  сиыржоңышқа,  бөрібүршак,  астық  тұқымдас  шөптердің 
тұқымдары үшін тиімді екенін көрсетті;
-  тұқымды  жылы  ауамен  немесе  басқа  жылумен  қыздыру, 
соның нәтижесінде түқым қабығының өткізгіштігі мен ауа алма- 
суы  жақсарады,  антиингибиторлардың  әсері  күшейеді.  Өндіріс 
жағдайында бұл  эдіс  Орал,  Сібір,  Солтүстік Қазақстан  ауданда- 
рында, эсіресе тұқымды ауа райы қолайсыз жағдайларда жинаған 
жылдары кеңінен қолданылады;
- түқымды өсіргіш заттардың ерітіндісімен өндеу (гибберлин, 
ауксин,  гетероауксин  т.  б.)  қымбаттылығынан,  эрі  коп  еңбекті 
қажет  ететіндіктен  екпе  дақылдар  тұқымын  өңдеудің  бұл  әдісі 
шектеулі;
-  түқымның  ауыспалы  сақтық  қорының  болуы,  ең  алдымен 
күздік дақылдар үшін,  өйткені тұкымның жинап алғаннан кейін 
пісу кезеңін отпеген жағдайдағы себілген егістіктерде алкаптың 
сиректігіне әкеліп соғады.
54

Кейде  тұқымдар  екінші  немесе  индуцирленген  тыныштыққа 
ауысады,  бұл  күйден  олар  тіпті  қолайлы  жағдай  жасалса  да 
шыкпайды.  Екінші  тыныштық  күйі  кең  тараған  кұбылыс  жэне 
сыртқы  ортаның  қолайлас  жағдайларының  ұзақ  уақыт  эсер 
етуінен пайда болады (температура, жарықталу, анаэробтік күйі, 
томен температура кезіндегі жоғары ылғалдылық т. б.). Себу са- 
пасына жеткен тұқымды сақтау кезінде екінші тыныштық күйіне 
ұшырап,  оның  өнгіштігін  кенеттен  төмендеткен  жағдайлар  да 
белгілі.  Әсіресе  бұл  қыс  уақытында  байқалады,  ал  көктемге
қарай тұқым өнгіштігі жақсарады.
Тұқым бірінші жэне екінші тыныштық күйінде болған кезінде
оның  өнгіштігін  анықтағанда  ісінген  бірақ  өспеген  тұқымдар 
кездеседі.  Егер  тұқымның  өнгіштігі  төмен  және  оның  арасын- 
да өспеген  ісінген түқым көп  болса,  онда  ауыспалы төмен тем- 
пературада  өнгіштіісті  қайтадан  анықтау  керек,  сонымен  ко­
са  мемлекеттік  стандарт  талабына  сәйкес  олардың  тіршілік
қабілеттілігін анықтау қажет.
Түңымның  тіршілікке  қабілеттілігі — тұқымдык  жадыгат-
тағы тірі тұқымның пайыз мөлшері.
Тұқым тірі  организм  болгандықтан  шектелген тіршілік ұзақ-
тығымен  сипатталады.  Тұқымның  белгілі  бір  уақыт  өткеннен
кейін  өсуге  бейімділігі  өсімдік  түрі  мен  эртүрлі  басқа  фактор-
ларға  байланысты.  Тұқым  биологиялық  жэне  шируашылық
тіршілік  ұзақтығымен,  ұзак  өміршеңдігімен  ажыратылады.  Қа-
лыпты  жағдайда  сақталған  тұқымдардың  өну  кабілетін  сақта-
уын  биологиялық  тіршілік  ұзақтығы  деп  атайды  (сыналған
үлгіден  бірен-сараңы өнсе де).  Шаруашылық тіршілік ұзақтығы
(ұзақ өміршеңдігі) —
 кондициялық сапасы сақталатын кезең ұзақ-
тығын көрсетеді.
Тіршілік ұзақтығына қарай тұқымдар 3 топқа бөлінеді:
1.  Микробиотиктер -  тұкым  өнгіштігін  3  жылға дейін  сақ- 
тайтын өсімдіктер (су күріші, пияз, ағаш өсімдіктері ж.б.).
2. Мезобиотиктер - өнгіштігін 3-15 жыл (көптеген танаптық 
дақылдар — бидай, арпа, сұлы жэне т.б.) бойы сактайды.
3. Макробиотиктер -  тұқым өнгіштігін  15-100 жылға дейін 
сақтай  алатын  өсімдіктер  жатады  (кейбір  бұршақ  тұқымдас
шөптер — ақ беде жэне т.б.).
55

Тұқымның тіршілік ұзақгығы:
1,  Тұқым  мен  жемістің  жабу  тканьдерінің  қасиетгеріне  тәу- 
елді.  Өткізгіштігі  аз  жэне  тығызырақ  қабықты  тұқымдар  бор- 
пылдақ  қабықты  тұқымдарға  қарағанда  ұзақ  өміршендігімен 
ерекшеленеді.  Қолайлы  жағдайда  сақталған  тұқымның  шаруа- 
шылық  ұзақ  өмірлігі  бұршақ  тұқымдас  шөптерде  20-22  жыл, 
дэнді бұршак дақылдарда  18-20 жыл, бидай, арпа, сұлы, жүгері, 
күріш тұқымдарында 5-7 жыл, қара бидайда 2-3 жыл.
2.  Химиялық құрамына тәуелді,  өйткені  оған тыныс  алу қар- 
қындылығы  мен  осыдан  өрбитін  барлық  зақымдарға  байла­
нысты.  Белокқа  бай  тұқымдардың  тіршілііі  ұзақ,  крахмал  көп
тұқымдарда аздау, ал құрамында маиы көп тұқымдардың тіршілік 
ұзақтығы қысқа болып келеді.
3. 
Нақты аймақтың тұқымның толысу және пісу кезеңдегі ме- 
теорологиялык  жағдайларына  байланысты.  Жарық  жэне  жылы
%-*
ауа  раиы  тұқымның  жақсы  пісуіне  жэне  ұзак  тіршілікті  тұқым 
қалыптастыруға  мүмкіндік  береді.  Керісінше,  бұлыңғыр  эрі 
салқын ауа райы  пісу сапасын нашарлатады.  Мұндай тұқымның 
тіршілігі  қысқа.  Тұқым ұзақ тіршілігіне табиғат эсерінен  жапы- 
рылып қалған есімдіктердің теріс эсерлілігі байкалады.
4. 
Сақтау  жағдайларына  байланысты,  ең  алдымен  сақтау  уа- 
қытындағы  тұқым  ылғалдылығына  тәуелді.  Тұқым  ылғалды- 
лығы  неғұрлым  жоғары  болса,  солғұрлым тыныс  алу  қарқынды 
жүреді, қорлық қоректік заттар ыдырайды жэне өнгіштігі кемиді.
Аталған  түсініктердің,  эсіресе  ауыл  шаруашылығы  дақыл- 
дарының  сақтық жэне  ауыспалы тұқым  қорын  сақтағанда  агро- 
номдар үшін маңызы зор.
1.4  Өсімдік өнімділігі және тұқымның әртүрлі
сапалылығы
Әр  дақылдың  өзіндік  гүлдену  ерекшеліктері,  үрықтану  жэне 
оған  эсер  ететін  жағдайлар  тұқым  саны  мен  сапасына,  сайып 
келгенде  өсімдіктің  өнімділігіне  елеулі  түрде  эсер  етеді.  Түқым 
санының  барынша  көп  байлануы  өсімдіктің  түқым  қуалағыш 
қасиеттеріне,  экологиялық  жэне  агротехникалық  жағдайларға 
байланысты.
56

Гүлдену  жэне тұқымның  қалыптасуы  кезеңінде  өсімдік  мұқ- 
тажы  мен  биологиялық  ерекшеліктері  эрі  қоршаған  орта  жағ- 
дайлары  арасындағы  байланысты  бұзу,  тұқым  өнімділігін  тө- 
мендетеді.  Сонымен  бірге  тұқым  сапасын  нашарлатады.  Осы 
себептермен  қарақұмықтың небэрі  10-15  %  гүлдері  эдеттегідей 
жеміс береді, ал басқалары өліп қалады, немесе қалыпсыз жеміс 
береді. Тимирязев ауылшаруашылық академиясының (В. В. Гри­
ценко,  1984)  зерттеулері  көрсеткендей,  қарақұмық  тұқымының 
тек  қана  40  %  қалыпты  толық  дэнді  болды.  Бұршақ  тұқымдас 
дақылдарда  (ас  бұршақ,  майбұршақ,  жоңышқа  т.  б.)  коп  про­
цент  ұрықтанбаған  гүлдер  немесе  өсіп-жетілмеген  тұқымдар 
байқалады;  алақат дэнділік  қара  бидайда  30  % дейін  жетеді,  ал 
бос  дэнділік  күнбағыста -   10-20  %.  Түқым  қальгатасуында  бұл 
қалыпсыз  қүбылыстарды  жою  -   өсімдіктердің  түқымдық  өнімі 
мен оның сапасын жақсартудың үлкен қоры болып табылады.
Модификациялық  өзгергіштіктің  бір  көрінісі  -   түқымның 
эртүрлі  сапалылығы.  Түрдің  сақталып  калуына  пайдалы  бол- 
ғанымен  түқымның  эртүрлі  сапалылығы  агрономдық  көзқарас 
бойынша  күптарлық  жағдай  емес.  Бүл  егін  көгінің  біркелкі 
өспеуін,  сабак бітіктігінің көп  қабаттылығын,  біркелкі  піспеуін, 
өсімдікте өнімнің эртүрлілігіне әкеліп соғады.
Әртүрлі  сапалылық  -   бір  түқым  тегіндегі  түқым  масса- 
сы,  пішіні,  көлемі  және  толықтық  дәрежесі  эртүрлі  болып  ке- 
луі.  Олар  морфологиялык,  физиологиялық  жэне  генетикалық 
қасиеттерімен  ажыратылады.  Түқымның  эртүрлі  сапалылығы 
олардың егістік жэне өнімділік сапаларына эсер етеді.
Әртүрлі  тұкым  қалыптасуын  жэне  олардың  эртүрлі  сапа- 
лылығын  немен  түсіндіруге  болады?  Бір  шоғырдағы  гүлдер  эр 
мезгілде гүлдейді, мәселен, масақта (бидай, арпа, еркекшөп және 
т. б.) гүлдену ортасынан жоғары жэне томен қарай, сіпсебастарда 
(сұлы, тары, судан шөбі жэне т.б.) -  жоғары бөлігінен томен қарай, 
бүршақ тұқымдастарда  (ас  бүршақ,  майбұршақ,  жоңышқа  жэне 
т.б.)  -   тамырынан  жоғары  карай,  күрделі  гүлдерде  (күнбағыс, 
максары т.  б.) қорапша гүл шоғырының шетінен ортасына қарай 
жүреді.  Осындай  жүйемен  түқым  (жеміс)  қалыптасып  піседі, 
соның  нәтижесінде  оларда  эртүрлі  сапалылык  пайда  болады.

жүктеу/скачать 39,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: