Эпостардын шығуы, таралуы жөнінде бірер сөз

Эпостардын шығуы, таралуы жөнінде бірер сөз

Үстіміздегі дәуірден екі мың төрт жүз жыл бұрын «Қос өзенде» (Тигр мен Евфрат өзендерінің бойында) шумер елі, одан алты жүз жыл кейін аккада халқы өмір сүріпті. Шумер тілі түрік тектес, ал аккада көне самит (еврей) тілінде сөйлепті-міс деген пікір бұрын да, қазірде айтылып жүр.

«Шумер елінің мәдениеті мен Мысыр (Египет) мәдениеті қатар шыққан, бірақ бұлардың өзара байланысы жоқ» дегенді академик



¹⁵ Сказки Мадагаскара. М., с. (Пер. С франц., предисл. И коммент. Ю.С.Родмон. под ред. Е.М.Мелетинского).
11
В.В.Струве ілгеріде-ақ айтқан екен, ал шумерден алты жүз жыл кейін келіп, қос өзен бойына аккада елі орныққан, Ассирия мен Вавилония тілдері аккада (семит) тілінің егіз тумасы»¹⁶.

Шумер тілі үстіміздегі дәуірден екі мың екі жүз жыл бұрын өлген тіл, ал тарих бетіне одан кейін келген аккада тілінде шумерден қалған элементтердің бар екені мәлім.

Шумерден шыққан Гильгамештің әкесі адам - Лугальбан да, шешесі құдай әйел - Нинсун екен, сонда да бұл (Гильгамеш) толық «кұдай» бола алмайды. Сондықтан ол да өлуге тиіс екен. Ол өлімнен қашып құтылғысы келіпті де, аспан астын көп жыл кезіпті. Ақырында мәңгі өлмейтін бабасына - Утнапиштимге өлмеудің амалын сұрап барыпты-мыс. Сонда:

«Өлімнен қашып құтылам деуің бекер екен. Дүниеде мәңгі тұратын тиянакты еш нәрсе жоқ. Өзіңе белгілі, біз неше алуан үйлер саламыз, есіктерін мықтап құлыптаймыз! Әкемізден қалған мал-мүлікті бөліп аламыз, сөйтіп, тіршілігімізді мәңгілікке бейімдеп, қымтап алғандай боламыз. Бірақ, жылдар өткен сайын бәрі де көнеріп, өзгере бермек. Түпсіз терең дарияның суалғаны тәрізді, тіпті, біздің жүрегімізде лапылдап жанып тұрған дүшпанды жек көрудің лаулаған оты да бірте-бірте сөне бастайды. Ұшы-қиыры жоқ еңбектің әлегімен адам шаршап ұйықтап кетеді, ал ұйқының өзі де өлім, оның үстіне, өлім дегенің де ұзақ ұйқы ғой, ендеше осы сен де сол өлімнен қалай қашып құтылмақсың»¹⁸, - депті Гильгамеш батырдың әзіз бабасы Утнапиштим.

Осы уақиғадан барып, шумер тілінде «Гильгамеш», венгер-мадьяр тілінде «Гильгаміс» атты қисса (эпос) жырланған. Қиссаның басты кейіпкері Гильгамеш өлімнен қашады, сонда да ажалдан құтыла алмай, жүз жиырма алты жасында дүние салады.

Сонау баяғы заманда жарық көрген осы хикаялардың негізгі ойы біреу-ак, бәрі де өлімнен ат-тонын ала қашады. Әрине, ажалдан қашу адамзаттың еншісіне тиген ортақ ұғым. Жан иесінің өлгісі келмейді, мұны ешкімнен үйренбейді, «қарызға» да алып пайдаланбаса керек.

«Қайда барсаң Қорқыттың көрі» дейтін қазақ аузында жүрген мәтел баяғыда көні қурап қалған Гильгамеш эпосынан алынбаса керек. Бұл одан көп кейін туған «Кітаб-и дадам Қоркыт» қой, жалпы көп елдеріне ортақ уакиға. Академик В.В.Бартольдтың айтуынша: «Бұл көне түрік поэмасы

«Кітаб-и Деде Куркут» қазақтың «Әулие Қорқыт» деген поэмасымен байланысты, өйткені оның моласы Сырдарияның төменгі жағында тұр, ол жер X ғасырда оғыз елінің астанасы болған екен»¹⁹. Орта ғасырдағы оғыз халқының тұқымы осы күнгі түркімендерде де Қорқыт аңызының бар екенін В.В.Бартольдке Л.Г.Тумановский айтыпты. Қазақ сахарасында жүріп естіген қазақ ертегісін В.В.Вельяминов-Зернов жазып алған²⁰.

В.М.Жирмунский де Қорқыт жөніндегі қазақ ертегісі мен оғыз эпосын салыстырып еңбек жариялаған болатын²¹.

Академик В.В.Бартольд ойын қорыта келіп: «түрікмен мен қазақ ертегісінің түп негізі бір, бұл Қорқыт әңгімесі қазақтарға сол заманда Сырдарияның төменгі жағын мекендеген елдерден ауысып барды»²², - дегенді айтады.

Айта кететін енді бір жәйт бар, мысалы: «қазақша «Батырлар жыры» деп аталатын эпостық поэмалар ерте заманнан бері халық арасында ірге тепкен, көбінің қай ғасырда пайда болғаны белгісіз, атадан балаға, ұрпақтан ұрпакка беріліп, замандар бойы ауызша сақталынып, ақыры біздің дәуірімізге жетіп отыр»²³. Әрине, «Батырлар жыры» ертегілерден, ұсақ мысалдардан, сан ғасыр бойы ауызша айтылып келе жатқан мақал-мәтелдерден көп




¹⁹ В. В Бартольд. Соч., т. 5, с. 236-237.

²⁰ В.В.Вельяминов-Зернов. Памятник с арабско-татарскою надписью в Башкирии, с. 283.

²¹ В.М.Жирмунский. Огузский георический эпос, стр. 158-174.

²² В.В.Бартольд. Соч., т.5, с.237.

²³ «Батырлар жыры», 1-том, Алматы, 1963 (Қ.Жұмалиев пен М.Ғабдуллин жазған алғы сөз),

5-бет.
13
кейін туған жанр. Бұлар - әрбір халықтың, ұлттың, ұлыс-рудың өз алдына дербес отыруын тілеген кезеңде, шетелдік жаулардан қорғайтын батырларды - ерлерді көксеген дәуірде туатын қиялдардың жемісі. Кей кезде «Батырлар жырында» ұшырайтын оқырманнын ойына қона коймайтын қияли іс-әрекет, өрескел жағдайлар болады. Мысалы, Қобыланды, Алпамыс, Тарғын, Қамбар тәрізді батырлар отқа салсаң күймейді, суға салсаң батпайды, атылған оқ өтпейді, қапыда өліп кетпейді, ұстасқан жауын жеңбей тынбайды. Солардың тілеуін тілеп үйде отырған адал арулары, нәзік сұлулары: қыз Құртқа, Гүлбаршын, Ақжүніс, Назымдар шетінен сәуегей, түп-түгел арманнан туған әйелдер кейпінде көрінеді. Бәрі де Одиссеяның сүйген жары Пенелопадан кем түспейді.

Мінген аттары да қиялдан туған Пегас - «көңілден жүйрік, Көкдөнен», бұлар аспанға ұшатын тұлпарлар, аттағанда Парнас пен Бұланай тауларын бұйым көрмейді. Қазіргі самолеттер де олардың жүрісіне шақ келе алмайтындай етіп жырлайды. Ол аттар - батырлардын сенімді достары, қысылшаң жағдайда тіл бітіп, ақыл айтып, жөн сілтеп жүреді.

Мысалы, Қобыланды батырдың астына мінген Тайбуырылын суреттегенде:

Сонда Бурыл гуледі, Табаны жерге тимеді. Көлденең жатқан көк тасты, Тіктеп тиген тұяғы

Саз балшықтай иледі... Күдердің қара дөңінен Бесінде өтті дөңінен... Басы биік қарлы тау, Хан жайлаған Қаратау, Би жайлаған Алатау,

Онан да өтіп жол шекті-ау... Аттың жолы қазылды, Ұмтылғанда қысылып

Бес жүз кұлаш жазылды, - деп толғайды.

Осылай шауып Қобыланды кырық күншілік жерге (Қазанға) бір күнде келеді. Келе сала апақ-сапақта Қызылбас (парсы)
14

елінің Сырлы Қазанын жалғыз өзі шауып алады. Артынша ол Қазан батырды, Көбіктіні, Көгала атты Біршімбайды - бәрін де қырып-жояды. Сөйтіп, сыртқы жаудан кұтылып, Қыпшақ елінде ынтымақ-бірлік орнайды. Қобыланды мен Құртқадан Бөкенбай батыр туып, ол да Қызылбастың Шошай деген ерін өлтіреді. Ал, Көбіктінің қызы Қарлығадан Киікбай батыр туып, бұл да Қыпшақ халқына тұтқа болады:

Қарлығадан ұл туар, Ұлының аты Киікбай... Киікбай атқа мінгенде Көп Қыпшаққа күн туар, Қызылбасқа түн туар²⁴, -

дейді көне жырау.

«Қай елдің эпосы болсын, белгілі бір тарихи уақиғаның ізін баса туатынға ұқсайды және ол бір күннің не бір жылдың ғана жемісі емес, халықтың басынан өткізген талай заман, талай ғасыр, талай тартыстардың нәтижесі... Қазақтың осы күнгі эпостарының бастылары, ерте замандағы патриархалдық-рулық кұрылыс кезінде: Үйсін, Қаңлы, Қыпшақ, Қоңырат, Керей замандарында, өз тәуелсіздіктерін сақтап қалу үшін күрескен адамдардың істерін ерлікке айналдырған тәрізді» ²⁵ , - дейді Қ.Жұмалиев пен М.Ғабдуллин. Әйтсе де «Батырлар жырында» кездесетін жағдайлар, осылардың өздері тұсында болған уақиғаны жырлауы да мүмкін, ал кейбіреуінде бұрынғы өткен талас-тартыстарды қайта өңдеп беруі де ыктимал. Мұндай жәйттер ауыз әдебиетінде бола береді.

Н.А.Добролюбов орыс эпостарымен байланысты анахронизм туралы:

«Орыстың батырлық эпостары ерте заманда, көп кұдайға табынып жүрген кезде-ақ туған. Бертін келе олар ұмытыла бастаған. Бірақ орыс жеріне татар басқыншыларының шабуыл жасаған кезінде халық ертедегі батырлық жырларын, ерлік салтын еске ала отырып, жырларды қайтадан жөндеген. Ертедегі жырларды жаңаша жырлаған, оған соңғы кездегі уақиғаларды қосқан. Сөйтіп, осы негізде батырлық жырлар шығарған, бұл жырларды ертедегі және соңғы кезде болған уақиғалар араласып кетіп те, отырады»²⁶, - дейді.



²⁴ «Батырлар жыры», 1-том. Алматы, 1963, 21-22 беттер.

²⁵ Бұл да сонда, 7-бет.

²⁶ Сонда, 10-бет.
15
«Батырлар жырларының» бәрінде де ел тілегі жатады. Мысалы,

«Қобыланды», «Қамбар», «Алпамыс», «Ер Тарғын» жырларының түпкі ойы өз Отанын басқа елдердің шабуылынан қорғау болады... Қандай қиыншылықты болсын батырлар жеңіп шығады. Оларды алмақ болған сыртқы жаулар да, аяғынан шалмақ болған ішкі пасық дұшпандар да апатка ұшырайды...

ҮІІ ғасырға дейінгі кұба кұмның-арасында бытырап жүрген, ру-руға бөлініп, өзара қидаласқан араб елінің басы қосылды да, халифалық орнады. Енді арабтар өзімен көрші отыртан Иран (парсы) елімен жауласты. Талай-талай үргін-сүргін соғыстар жүрді. Осы кезде арабтар Әзірет-Әліні батыр етіп жырлады. Оған кұдайдың өзі астына мінетін Дүлдүл деген атты, зұлфыхар²⁷ деген қылышты аспаннан тастапты-мыс. Әзірет-Әлінің бойы қырық кез, көлденеңі таты қырық кез екен, қолындағы зұлфықар қылышы жауына сілтегенде 200 кез ұзарады екен деп мадақтайды.

«Заркұм», «Дариға қыз», «Кербаланың шөлі» атты жырларды оқып отырғанда, көңілге сыймайтын неше алуан теңеулер ұшырайды, бәрінде де арабтан шыққан батырлар қырып-жойып жүреді. Жердің астында да, үстінде де ешкімге бой бермейді.

«... Древние народы переживали свою предысторию в воображении, в мифологии»²⁸, — деп К.Маркс пен Ф.Энгельс айтқан болатын.

«Грек ақыны Гомер жазған «Илиада» мен Одиссея» жырлары, үнді елінің «Махабхаратасы» тағы басқалар, бәрі де жазушылардың қиял-арманынан туындаған, елдікті-бірлікті көксеген өскелең дәуірде ежелгі ауыз әдебиеті - ертектерден, мақал-мәтелдерден, мысалдардан кейінірек пайда болған дүниелер.

Индияда екі үлкен поэма бар, соның бірі «Рамаяна», екіншісі

«Махабхарата». Эпикалық поэма «Рамаяна» туралы 1844 жылы француз тарихшысы Мишле жазған екен.

Француз тарихшысы Мишленің осы сөзін келтіреді де, әрі қарай Джавахарлал Неру: «Рамаяна» күллі халық сүйетін эпикалық ұлы поэма болса да, мына «Махабхарата» одан әлдеқайда артық, ол - дүние жүзіндегі ұлы кітаптардың бірі... Мөлшерлеп айтқанда «Махабхаратада» суреттелген ұлы соғыс біздің жыл санауымыздан 19 ғасыр (бір мың тоғыз жүз жыл) бұрын болған екен»²⁹, - дейді.





²⁷ Зұлфықар - жұлын тұтаны бөліп түсетін қылыш, мұны ӘзіретӘліге (қызының куйеуіне) Мұхаммет өзі сыйлаган.

²⁸ К.Маркс и Ф.Энгельс. Соч., т.І, изд. 2-е, 1954, с.419.

²⁹ Джавахарлал Неру. Открытие Индии. М., 1955, с.108-110 (бұл кітапты ағылшын ьілінен орысшаға: В.В.Исакович, Д.Э.Кунинан, Н.С.Кливанская, В.Н.Поповтар аударған).
16
Ал, халқымыздың ірі ғалымы Шоқан Уәлиханов қазақ эпостарының жасалу мезгілін XIV-XVI ғасыр Алтынорда дәуірімен байланыстырады:

«Қазақ, қырғыз, өзбек, ноғайлы ауыз әдебиеттерінің бір түрі - батырлар туралы жырлар. Бұл жырлардың көбі Алтынорда дәуірінде болған тарихи адамдар туралы. Соған қарағанда бұл жырлар XIV ғасырдың ақырында, XV-XVI ғасырларда жасалған сияқты»³⁰, - дейді.

Әрине, ғалымның бұл пікірі біраз эпостарға дәл келсе де, мына

«Қобыланды», «Алпамыс» атты жырларға жақын болмаса керек. Өйткені қызылбас елінен шыққан батырлар - Көбікті, Қазан, Біршімбай, Шошайлар біздің ойымызша сонау соғдиян заманын мегзейтіндей. Ал, соғдияндардың (ирандықтардың) Орта Азияға келіп мемлекет құруы, сол мемлекеттің құрамында: «Қаңлы, Үйсін, Қыпшақ руларының болуы осы күнгі жыл санауымыздан әлдеқайда бұрын. Оның үстіне Орта Азияға келіп соғдияндар Мараканд қаласын орталық етіп, Зарафшан өлкесінде мемлекет кұрып тұрған, бертін келе түрік қағанатына да кірген. Осындай аударыспақ дәуірде алыспай, шабыспай бейбітшілікпен билігін орната қоюы көңілге қонбаса керек-ті. Ендеше, бұл «Қобыланды батыр» жыры сол кездің жемісі, сол кездің талас-тартысын жырлаған сияқты: оның үстіне кейінгі уақиғалардың жамалып- жасқалуы да мүмкін.

«Батырлар жырында»кездесетін кісі аттарының (ономастикасы) аталуы тарихи айғақ емес тәрізді. Қобыландының баласы батыр Бөгенбай ³¹ мен Қанжығалы Бөгенбай батырдың үш қайнаса сорпасы қосылмайды, алайда аттары ұқсас екені даусыз.

«1726 жылы Сарысудың батыс беті, Бұланты өзенінің бойында Қанжығалы Бөгенбай батыр бастаған қазақ қолы қалмақтарға ³² қарсы соғыс ашып, үлкен жеңіске ие болғаны³³ мәлім.

Ендеше, екі заманда болған екі батырдың аты ұқсас болуы - екеуін бір кісі деп ұғуға тиянақты дәлел бола алмаса керек-ті.

Оның үстіне, «Қобыланды» жырында: кейде баба түкті шашты әзіз, кейде ғайып Ерем³⁴ қырық шілтендер³⁴ қатысады. Заты, бұлар ертедегі көп құдайға, берідегі ислам дініне қатар нанудың салдары

Қазақтың көне ауыз әдебиетінде дүние жүзілік туындылардың да нұсқалары ұшырайды. Мысалы, Ескендір Зұлқарнайын заманында болған Шығыс елінің қыздары — Амазонкалар, біздің жырлардағы Қарлыға, Нарқыз атты әйел бейнелері бірінен-бірі алыс емес тәрізді. Неміс ертегісі «Нибелунгидегі» Кремхильда мен Скандинавияда туған

«Аға Эдда» жырында ұшырайтын гудрундер-бәрі де бірін-бірі толықтыратын әйелден шыққан батыр бейнелер. Бұлардың қайсысы бұрын, қайсысы кейін екенін, сонсоң қайсысы қай дәуірде, қай ортада туғанын біз, әрине, кейінірек айтпақпыз. Бұл арада тек сырттай ұқсастықтарына, жыраулардың суреттеу тәсіліне ғана тоқтала кеттік.

Қазак халқының үлкен байлығы - ауыз әдебиетін мұқият жинап, бізге әкеп ұмыттырмай тапсырып кеткен орыс ғалымдары: Н.Г.Потанин, В.В.Радлов. А.В.Васильев және қазақ ғалымы Ә.Диваевтардың еңбектерінің маңызы зор.

Бір елден екінші елге ауысу мәселесін зерттегенде, сыртқы ұқсастық еш нәрсеге бекеуіл емес, тұрақты тиянақ бола алмаса керек. Өйткені ұқсастықтардың бәрі белгілі бір жерден шығып тармайды. Олар әр дәуірде, әр елде өзінше дербес туатын сияқты. Заты, сол кезеңде заман ұқсастығын ескерген жөн болар. Мысалы, ескі патриархалдық-рушылдық заманы, сонан соң феодализм сияқты саяси-экономикалық замандар өз жемісін егеді. Мұндай заманаларды біреу ерте, біреу кеш басынан өткізгені тарихтан белгілі.

Мысалы, ғалым М.И. Стеблин-Каменский көне Скандинавиянын

«Аға Эдда»³⁵ («Старшая Эдда») атты қиссасын Германия жұртының

«Нибелунги» деген қисасымен салыстырады. Сонда: «Аға Эдда» гунның қолбасшысы Аттила Гудруннің (өз әйелінің) екі ағасын — Гуннара мен Хегниді өлтіреді, осы ағаларының кегін қайтару үшін Гудрун күйеуі Аттиланы өлтіріпті. Ал, «Нибелунгиде» Кремхильда өзінің екі ағасын құрбандықка шалады, өйткені олар мұның күйеуі Зигфридті өлтірсе керек. «Олай болса, — дейді Стеблин-Каменский, «Аға Эдда» мына

«Нибелунгиден» бұрын шыққан, өйткені екі ағасы үшін күйеуін
өлтіру ру дәуірінің қағидасы, ал күйеуі (Зигфрид) үшін ағаларын өлтіру феодализм заманының ережесі, мұнда туысқаннан күйеу ыстық.




³⁵ «Старшая Эдда» - древнесиландские песни о богах и героях. М., 1963, с. 246 (пер. А.И.Корсуна. редакция, вст. Ст. И коммент. М.И.Стеблин- Каменского).
Сондықтан «Нибелунги» кейінірек пайда болған екен»³⁶, - деп түйеді. Бізде осы пікірге қосыламыз, әрбір шығармаға әр заман өз таңбасын баспай қоймайды. Адамды дәуір билейді³⁷.

Қазақ тілінде айтылып жүрген талай мақал-мәтелдер, нақыл сөздер бар. Мысалы, «Атасы басқа аттан түс», «Түбі бірге түтпейді, айғыры бірге кетпейді» т.б. Зерттеп отырсақ, соның көбі мәдениеті марқа елдердің де аузында жүр, алайда қазір оларда ру дәуірі мүлде жоқ. Оның үстіне, ежелгі мысыр, грек, латын елдерінен осы тәрізді әңгімелерді қазақ халқы алды, немесе керісінше, олар қазақтан алып пайдаланды деуге ауыз бармайды.

Өмір шындығы жұрттың бәріне бірдей... «Аспан астында жаңалық жоқ» деу мен «баяғы жартас - бір жартас» дегендердің ойы ұқсас болса да, бір-бірінен аударма емес-ау, сірә!

Өмір көрінісін ұғыну әр халықта бар, бірінен бірі үлгі алуы да ежелден келе жатқан қағида. Бірақ, грек еліндегі Гомер поэмалары:

«Илиада» мен «Одиссея», үнді жұртының «Махабхаратасы»,

«Скандинавияның «Аға Эддасы», финнің «Колеваласы», осетиннің

«Нарты» эпосы, қазақ халқының «Ер Төстіктей» ертегілері,

«Қобыланды», «Алпамыстай» батырлар жыры, қырғыздың «Манас» пен

«Семетей» жырлары бәрі де өз заманында халық қиялынан туған шығармалар. Кейбір толғауларының сырттай ұқсастығы бола тұрса да, бұлардың арасында ауыс-түйіс жоққа тән.

Гоммер поэмасында Одессея жалғыз көзді жалмауыз-циклоптың үңгіріне кіреді. Құтыла алмасын біліп, айла жасайды, қойдың терісін жамылып, қашып шығады. Қазақ халқының дәл осындай «Сары мерген» (немесе «Сұр мерген») атгы ертегісінде де басты кейіпкер жолдастарымен бірге жалғыз көзді дәудің үңгіріне кіреді. Содан қойдың терісін жамылып құтылады. Байқап отырсаңыз заманы ғана баска, ішкі мазмұны бірдей, тек қана атаулары бөлек: грекше-циклоп, қазақша - дәу, бұлардың ұксастығы да бар: екеуінің де көзі - жалғыз, екеуі де - жалмауыз. Біздің жыл санауымыздан мың жыл бұрынғы Гомер заманындағы грек елімен қазақтың қоныстас болуы неғайбыл: егер бұл көшпелі

Халықаралық байланысты зерттегенде, осы сияқты ұксастықтың кездесуі талай ойға түрткі болады. Әрине, оларды сұрыптау жөн. Әрбір ұғым, кейбір ой қай елде, қай дәуірде шыққан, сонан соң ол қандай жолдар арқылы көшіп келген, міне осы жағын қадағалау қажет.

Бұл біз бұл еңбекте қазақ халкының бірнеше ғасыр бойы рухани өсу, өркендеу сатысында болған ауыс-түйіс мәселесін зерттедік. Ол үшін әуелі классикалык ежелгі Шығыс мәдениетінің әдеби әсерін Мысыр (Египет), грек-рим елдерінен жазба нұсқалар арқылы ауысқан элементтерді шола отырып, парсы, монғол, араб елдерінің, солар арқылы тараған талай дүниелерді де қарастыруымызға тура келді.

Тағы айта кетелік, ауысудың екі түрлі; соның бірі - ауызша ауысу, ал екіншісі жазба түрінде жайылады, бүған айшылық алыстық та кедергі жасай алмайды. Осы мәселелерді негізгі арқау етіп алдық. Оның үстіне қазақ халқының тілі, әдебиеті, мәдениеті дамып, қалыптасуында аударманың да күрделі мәні бар екені хақ. Бұл жұмыста осы жағына да назар аударылды.

ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ БАСҚА КӨРШІ ЕЛДЕРМЕН ӘДЕБИ ҚАРЫМ-ҚАТЫСЫ

1. Қазақ әдебиетінін иранмен байланысы
Қазақтың көне ауыз әдебиетіне шетел әдебиетінің, әсіресе иран тілінде жазылған әдебиеттің әсері мол тәрізді. Мысалы, қазақ еліне көп жайылған ертегілер, қиссалар толып жатыр. Тіпті көлемді-көлемді батырлар жырларын ақтарып көрсек те, неше алуан ескі ұғымдар, неше түрлі теңеулер айтылады: «Шаһмаран», «Сал-сал», «Зарқұм»,

«Қараман» ¹ , «Қатыран», «Иран-Ғайып» қиссалары шетелде болған оқиғаларды баяндаса, ал мына беріде жарияланған «Қобыланды», «Ер Төстік», «Алпамыс» тәрізді өзіміздің төл дүниеміз - батырлар жырлары да бөгде елдердің сан қилы іс-әрекеттерін шертеді. Әрине, бұлардың бәрі де өздерінен бұрын болған көз жеткісіз көне заманды жырлай отырып, өз дәуіріндегі жағдайларды да қамтып, үстемелеп, кеңейтіп береді. Сондықтан да бүгінгі зерттеушілерге бұл жәйт өте ауыр тиеді.

Бұларда айтылатын діни көзқарастар мұсылман дінінен бұрын екені анық байқалады. Табиғаттың жойқын күшіне табынған балаң дәуір, соның тақсіретінен кұтылудың амалын іздегендік сезіледі. Біздің болжауымызша ескі зороастризм діні, шамандық сенім (тәңірге, аспанға табыну кезеңі) - бәрі астасып отырады. Кейініректе жазып шығарған авторлардың қосымшасы - мұсылмандық ұғымдар да сыналанып қосақтала береді².

Қазақ елінің «Ер Төстіктей» ертегісі ауыздан ауызға көшіп, сонау атам заманнан келе жатыр, ал соғдиян жұртының әсері арқылы бізге тараған - кейініректе қисса болып шыққан «Шаһмарандағы» жер астында жылан патшалығынд акездесетін ғажайып тамашалар - бәрі де «Ер Төстікте» айтылады. Қай ғасырда пайда болғанын тап басып, дәл айту қиын, алайда ауыз әдебиетінің ертегісі «Ер Төстік» мұсылман діні тараған

- Кенжекейдей сәуегей дана әйелдің жары. Шалқұйрықтай тұлпардың

иесі; ол - аспанға қарап, жаббар Аллаға жалынып, жалғыз құдайға сыйынып, бәрі де бір хақтың жазған ісі деп, «Кәләм шәрифтің», («Құранның») пайғамбардың күші деп, қол қусырып отырмайды. Бәрі өз қолында, тек өзіне ғана сенеді. Ер Төстіктің тау соғары да, жел аяғы да, көл жұтқышы да, қиырдан еститін тыңшысы да, кысылшаң жағдай туа қалса, темір сарайды быт-шыт етіп бұзып шығатын, тіл бітіп ақыл беретін, айшылықты алты басатын тұлпары да, бәрі-бәрі де өз қасында.

Бұл ертегі ертеде өткен Алып-тегінді («Афрасиябты») еске түсіреді. Бүкіл Иранды ұзақ жыл ойрандап, Тұранға тұяғын тигізіп, қадам бастырмай қойған Алып-тегін ел есінде қалса керек-ті. Алып-тегін - Тұран елінің ертегі ханы, мұны «Шахнамеде» Фирдосуи жырлаған-ды.

Қызылбастың елінен Қазан деген ер шықты.

Жөн білмеген шер шықты...

дейтін жолдар ұшырайды (осындағы Қызылбастың Қазаны

- Иранның Ғазан ханы), ол 1727 жылдары Кавказ еліне шабуыл жасаған хан, бұған қарсы күресушілердің қатарында қыпшақтар болып, асқан ерліктер көрсеткенін Грузия тарихшылары атап көрсетеді¹ - дейді Қажым Жұмалиев пен Мәлік Ғабдуллин. Осындағы шер деген сөз парсыша - арыстан мәнінде. Қазақта Ғали-шер, Ғали-арыстан қатар айтылады. Ал, казіргі Шерғалы, Серғали, Шермұқамбет, Шернияз т.б. бәрінде де шер, сер дегендер арыстан мәнінде.

Енді бір жерінде:

Бәдік пенен той басқа, Ешкі менен қой баска, -




¹ «Батырлар жыры», 1 том, 8-бет.
деген айтылады, осындағы бірінші жолдың мағынасы: жаманшылық пен жақсылық - екеуі екі басқа деп тұр, ал бәд

• 
  парсыша жаман мәнінде. Осы күні де қазақта бәдік жігіт
  
• 
  оңбаған, ақымақ жігіт деген ұғым береді. Кей кезде той-домалақ үстінде де бәдік¹ өлеңдер айтылады.
  

Әпзам-зәмнің суындай... Қаузы, қаусар суындай... Асфаһанның жәуһарі... Қойқаптың тауы, тасы да,

дейтін теңеулер ұшырайды. Осындағы - әп (паре, аб-су), зәм- зәм таму (судың тамуы, тамшысы), (кейбіреулер: зәм-зәм - тоқта-тоқта деген сөз деп қарайды). Меккедегі құдықтың аты

• 
  зәм-зәм; хауыз - қаузы - қара су, бұл парсы тілінде де, өзбек тілінде де
  

Ілияс Жансүгіровтің «Күй» деген поэмасында:

Бақсы ойнап күңірентсе де қобыз үнін, Қойқаптан козғаса да Қорқыт жырын. Боз інген боталамай болды бедеу,

Шашты ашпай кұмалақшы «қырық бірін»², -

деген жолдардагы «Қойқап» парсыша «Куһи каф» - Қап тауы мәнінде айтылған болуы керек. Ол «Алпамыста» «Қойқаптың тауы», «Қап тауының тауы» болып шыққан. Ал І.Жансүгіров бұл екі сөздің мағынасын дәл ұққан тәрізді. Осы жырларда ұшырайтын сан алуан жеке-жеке сөздер бар, неше түрлі дін ұғымының да іздері байқалады. Мысалы:

Жарылқаушы құдірет, Қызылбас басқа, біз үмбет, -

ал қызылбастар бөтен, олар кәпір» дейді. Ілгерідегі кезде иран мен араб елі көп жауласқан, ақырында ирандықтар мұсылман дінін күшпен қабылдағанын мегзейді. Бұл екі ел көп уақыт шайқасып, тек VIII ғасырда ғана бас қосып, Бағдадта араб-парсы мемлекеті құрылғанын сөз етеді. Иранда бұрын орын теуіп келген Аһура Маздах атты кұдайдың діні әлсіреп, ісләм дінінің күшейгенін баяндайды. Х-ХІ ғасырларда Ираннан гөрі Орта Азияда мұсылман діні күшті болған екен. Тіпті ирандықтар ісләм дінін «Бұхара-и Шәрифтен» алған тәрізді.

Кейде мынандай түсініксіз сөйлем келеді:

«- Лалайлама лух» деп Бәлем қалмақ сұлады.

Осы «лалайлама лух» деу Тибет дінінің сілемі сияқты. Көне Тибеттің патшасы - Құдайдың сүйген құлы «Далайлама» атанған, бұл бесіктегі баланың патша сайлануы, оның тәрбиешісі (орынбасары) «Даша лама» болатын. Осы жерде Алпамыс батыр аттан құлатқан «қалмақ» өз патшасына - сыйынып жатса керек-ті.

Заты, қазақ халқының батырлары бір беткей емес, жан-жағынан жау қамағанда, әрбіреуі әр тұсқа шапқан тәрізді. Мысалы, Қобыланды батысқа бет алып, ирандықтармен соғысса, Алпамыс Шығыс жақты күйретіп жатқандай. Авторлары өз ойларынан шығарса да, елін жаудан қорғаушы бағыттарын баяндағандай, Ер Тарғынның бет алысы бұлардан тағы бөлек тұрады.

Бұл батырлардың бәрі де өз ұлысын, мекенін жақындағы жаулардан қорғайды. Сондықтан қарақыпшақ Қобыланды батыстан келе жатқан қызылбастарға (ирандықтарға) қарсы шабады. Өйткені қалың қыпшақ ол кезде Сырдарияның сол жиегінде тұрса керек, ал Қоңырат ұлысы Сырдың шығысын жайлайды.

«Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырында:

Ертіс басы қара дің жерге кетті, Бейне теңіз дейтұғын көлге кетті, -

деген жолдардағы «Ертіс басы қара дің жерге кетті» деуі Аякөздің Шығыска қарай беттеуі тәрізді, мына бейне теңіз дейтұғын көлі - Байкал болмас па? Ал, Доржи Банзаров жазған «Черная вера» («Қара дін») - дейтін «шаманизм» атты

Ескерте кетелік, бұл батырлардың ең үлкені Алпамыс (Алып-Мамыш), ол түркі - оғыз заманы: екіншісі - Уақ руынан шыққан Ер Көкше, Ер Қосайдың әкесі - Қамбар батыр, қырғыз елінің Манас батырымен замандас болса керек-ті. Үшіншісі Қобыланды - ноғайлы жыры, қазақ халқының да өз мүлкі.

Бір кезде көне түркі тілінде жазылған «Сайқали» атты кітап болған. Мұны «Кітабы Сайқали» деп атайтын. Кейде «Вафотнами пайғамбар» (Пайғамбардың өлімі жөніндегі уақиға) десетін. Оны тәжік тілінде молда Хусейн Воиз әл Қашифи жазған. Тәжік тілінен өзбекке Сайқали аударған¹. Кітаптың бір тарауы «Кербаланың шөлі» еді. Бұл «Кербала» Ирандағы Хорасан өлкесі, сол кезеңде бұл Хорасан өлкесін Әбу Мүсілім билеген. Уақиғаның басы - Көпе (Куфа) шәһәрінде екі баласы мен Цбу Мүсілімнің өлімінен қозғалады. Олардың өлімін жоқтап Меккеден 75 кісі ертіп, Құсайын шығады (Қасен, Құсайын - Мұхамметтің туған қызы Бибі-Фатима мен Әзірет- Әлінің балалары).

Бұлар келіп бір көлдің басында Жәзит (орысша Иездигерд) әскерімен соғысады. Әскер басшысы Омар Сағит көлді қоршап алып, бұларға су бермейді, сондықтан сусынсыз каңырығы түтеп 75 кісі шәйт болады-мыс. Осы хабарды естіп, Әзірет-Әлінің екінші әйелінен туған Мұхаммет-Әнепия (Испағанның патшасы) Испаған шәһәрінен қалың қол ертіп келеді. Сонда Жәзит әскерінің басшысы Омар Сағит кездескенде,

Мұхаммет-Әнепия оған өзін таныстырып:

...Мүхаммет бу Ханифа білсең атым Жәһән-хайуанға мағлұм сыфатым, -

Осы көне жырларда араб-парсы сөздері көп кездеседі. Оның өзіндік себептері бар. Мұсылман дінін кабылдаған түркі елдері, соның ішінде қазақтар да оның алфавитін де кабылдады¹.

Араб-парсы тілдерінен кірген элементтер эпостарда жиі ұшырасады:

1. 
   Сабаз (парсы, шаһбаз) - герой;
   
2. 
   Дарбаза (парсы, Эаруаза) - қақпа;
   
3. 
   Абжылан (паре. аб-су)-су-жылан; кейбір зерттеушілер осылай айтатын, ал енді бізде «абжыландай» - деген өте қу, залым мәнінде. Парсыша-моржылан. Осы абжылан-су жылан болса, онда зәрін шашып тұрмаса керек. Сондықтан абжылан
   

болуы да кәдік. Біз ойласу үшін келтірдік. Өйткені:

«Омбыны алдық деген хабар келген соң, төңкеріс дұшпандары апжыланша ысқырып шықты» (С. Сейфуллин. «Тар жол, тайғақ кешу») дегендер айтылады. Кейбір зерттеушілер абжылан - су жылан, аб-парсының су дегені деп түсіндіреді². Біздіңше бұл су жылан емес, улы жылан деп түркі сөздерінің тіркесінен жасалған. Якут тілінде аба, ап - у ащы дәм, суда өсетін улы шөптің тамыры: сиқыр, тылсым, арбау, жадылау, бас айналдыру (Пекарскийдің «Сөздігін» қараңыз). Алтайда

- оп - екіжүзділік (Радлов, «Опыт словаря...» томдарын қараңыз). Көне

түркі тілдерінде ап - аң аулау (Маловтың «Көне монғол, қырғыз, жазба ескерткіштерінде»), ол уу, ув-сөздері

26
кырғыз, қарақалпак, ноғай тілдерінде қазақ тіліндегі у деген ұғымды білдіреді. Сонда бұл сөз аб, ав, ап, ов, ув, уу деген фонетикалық өзгерістермен кездеседі.¹ Абжылан дегеннің бірінші компоненті аб, әп (у, сиқыр, тылсым), екінші сыңары - жағымсыз кейіпті бейнелеуде колданылатын жылан сөзі. Сонда абжылан сөзінің мағынасы «арбайтын сиқырлы жылан болғаны»², - дейді тіл маманы А. Махмұтов.

Пушайман (паре. Пұшайман) - іш пысу.

Мәрт (паре. Мәрд - адам) - бізде мырза, жомарт, береген мәнінде.

Нәмәрт (парс. Адам емес) - бізде - нәмәрт, нәмүрт - деп Ибраһим пайғамбарды отқа өртеп өлтірген рақымсыз патша Нәмрутті (орысша Немродты) айтады, сондықтан оны (Нәмрутті) құдай қатты жазаға тартып, құлағынан маса (сонаны) кіргізіп, миын шақтырып өлтірген екен,

• 
  деседі.
  

Жад, жат (парс. Яд - еске алу) - жатқа айту. Шарафат (паре.) - қамқор.

Гамкүн, гамкин (ар.ғамгин) - кам көңіл.

Сайқал (парс.әдемі, сүлу) - алдағыш, қу, оңғак; жезөкше; парсы тілінде:

Әдебиеттен тілді бөле қарау «ала қойды бөле қырқу» тәрізді ғой. Бұл екеуі бірінсіз бірі күн көре алмаса керек.

2. 
   
   Каталог: files
   files -> Бастауыш білім беру деңгейінің ОҚу пәндері бойынша үлгілік тақырыптық жоспарлары
   files -> Астрономия Мазмұны
   files -> 1 фантастика жанрыныњ типологиясы
   files -> Қазақстан тарихы 5 сынып. 2013-2014 оқу жылы
   files -> Расул гамзатов
   files -> Жамбыл атындағы республикалық жасөспірімдер кітапханасы Қазақстан ақын – жазушылары ХХ ғасырда
   files -> «№ мектеп-лицей» мемлекеттік мекемесі Күнтізбелік- тақырыптық жоспар
   files -> Ермұхан Бекмахановқа Сыздайды жаным, мұздайды қаным, жан аға!
   files -> Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, жергілікті атқарушы органдар көрсететін білім және ғылым саласындағы мемлекеттік қызмет стандарттарын бекіту туралы
   
   
   
   жүктеу/скачать 2,11 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: