|
|
| бет | 2/9 | | Дата | 15.12.2019 | | өлшемі | 119,31 Kb. | | #53613 |
| Байланысты: тіл білімінің негіздері тест ¦ 14 лекция. .Т ¦рбергенов.
Қосымшалар негізінде туындайтын мағына.
Сөздерді бір-бірінен ажыратып танудағы ең негізгі мағына.
Грамматикалық мағынамен байланыста туындаған мағына.
Жалғаулардың байланысы арқылы туындайды.
Сөздердің тұрақты тұлғасы негізінде туындайды.
Лексикология тіл білімінің мына салаларымен байланысады:
Фонетика, грамматикамен.
Диалектология, фразеология.
Термин сөздер, кәсіби сөздермен.
Сөз формалары, сөздің жасауымен.
Ономастика, антропонимика.
Омоним дегеніміз:
Мағынасы бөлек, дыбысталуы бірдей сөздер.
Мағынасы жақын сөздер.
Бір түбірден жасалған сөздер.
Мағынасы қарама-қарсы сөздер.
Тұрақты тіркестердің мағынасынан туындаған сөздер.
Қазақ тіліндегі омонимдер мағыналарына, формаларына қарай бөлінуі:
Вариант омонимдер, оксюморондар.
Лексикалық омонимдер, лексика-грамматикалық, аралас омонимдер.
Стильдік омонимдер, контекстік омонимдер.
Омофондар, омографтар, омонимия құбылысы.
Омоним тұлғасындағы сөздер, омофондар.
Сөздік құрамындағы сөздердің қолданылу жиілігіне қарай бөлінуі:
Актив және пассив сөздер.
Көнерген сөздер, тарихи сөздер.
Жаңа сөздер, бір қолданар сөздер.
Термин сөздер, кәсіби сөздер.
Диалектизмдер, жаргон сөздер.
Қазақ тілінің сөздік құрамына кірме сөздер қай тілдерден келген:
Араб, парсы, моңғол, орыс тілдерінен.
Қыпшақ тілі, қарашай-балқар.
Өзбек, тәжік, армян тілдерінен.
Ноғай, татар, башқұрт тілдерінен.
Қырғыз, қарақалпақ, түрікмен тілдерінен.
Синонимдер дегеніміз:
Дыбысталуы, айтылуы басқа, мағынасы жуық сөздер.
Мағынасы қарама-қарсы сөздер.
Дыбысталуы бірдей сөздер.
Тура мағына негізінде туындаған сөздер.
Бірнеше сөздердің тіркесуінен туындаған мағына.
Стильдік синоним жасайтын әдіс:
Элизия.
Редукция.
Табу.
Аккомодация.
Сингармонизм.
Дисфемизмге мысал:
Әже.
Қатын.
Ана.
Жүректің көзі.
Ұлыма /қасқыр/.
Метафоралы тіркес:
Терең көл.
Жақсы адам.
Көңілдің кірі.
Университеттің кітапханасы.
Биік тау.
Метонимиялық қолданыс:
Құс жоғары ұшты.
Екі кесе ішті.
Еңбекке баулы.
Таулы жер.
Сенімді ақта.
Семасиологияның нысанына кірeтін ұғым:
Сөз мағынасы.
Сөз тіркесі.
Жалғау.
Жұрнақ.
Сөз.
Лексикологияның географиялық атауларды зерттейтін саласы:
Топонимика.
Фразеология.
Этимология.
Семасиология.
Лексикография.
Негізгі сөздік қордың басты белгілері:
Тіл байлығы, сөз оралымдылығы.
Тұрақтылық, сөз тудыруға ұйытқы болатындығы, жалпыхалықтық сипаты.
Кірме сөздер негізінде, неологизмдер арқылы туындау.
Кірме сөздердің қолданысы, байырғы төл сөздер.
Көнерген сөздер, фразеологизмдер арқылы жасалған сөздер.
Жеке қолданыстағы (индивидуалды) метафора:
Көңіл жүйрік пе, көк дөнен жүйрік пе?
Көңілім қалды достан да, дұшпаннан да.
Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа.
Көңілім суып кетті.
Көңілденіп отырып біраз әңгіме айтты.
Тіліміздегі сөздердің тұтас жиынтығы:
Сөздік құрам.
Сөз формалары.
Сөз тіркесі.
Сөз жүйесі.
Сөздік қор.
Диалектілік лексикаға жататын сөздер:
Жергілікті тілдік ерекшеліктер.
Жалпыхалыққа түсінікті сөздер.
Басқа тілден енген кірме сөздер.
Сөздердің актив және пассив қабаттары.
Сөздердің стильдік қызметіне байланысты түрлері.
Эвфемизмді тіркестер:
Құлағының құртын жеу, мұрнына су жетпеу.
Ұзын құлақ, сыр бермеу, таяқ тастам жер.
Құлағының мүкісі бар, аяғының ақауы бар, жаман ауру.
Ауру, ақсақ, дімкәс, жарымес.
Жанын жалдау, жаны жайсаң, жадырау.
Пароним сөздер:
Сағым қуған сағым жылдар.
Айдын шалқар.
Дайындау – даярлау.
Ұзынды-қысқалы.
Ертеңгілік – кешкілік.
Терминология дегеніміз:
Ғылым мен техниканың, өнер т. б. салаларға тән терминдердің жиынтығы.
Лингвистика және әдебиеттану саласына қатысты сөздер жиынтығы.
Математикалық терминдер жиынтығы.
Лингвистикалық және математикалық терминдердің жиынтығы.
Ғылым мен техниканың және лингвистикалық терминдердің жиынтығы.
Қазақ тілі диалектологиясының зерттеу нысаны:
Диалектизмдер.
Кірме сөздер.
Қазақ тілінің сөздік құрамы.
Сөз варианттары.
Сөздің дыбысталу жүйесі.
Орфографиялық сөздіктерді қолдану қажеттілігі:
Сөздердің дұрыс жазылу нормаларын белгілеу үшін.
Сөздердің айтылуын ескеру үшін.
Сөздердің тіркесуін реттеу үшін.
Сөздердің дыбысталуын қадағалау үшін.
Сөздердің мағынасын түсіндіру үшін.
Синекдохалық қолданыс:
Елді аралап жүргенде көрген еді.
Түс ауа Семейден шыға, тартып кеттік.
Көпей жеңгемнің қолын сағынып жүрмін.
Екеуі бір таса жерге, қалың шөптің арасына барып жатты.
Әуелгі байлық – денсаулық, екінші байлық – ақ жаулық.
Дисфемизмді тіркестер:
Қолынан бәрі келеді, он саусағынан өнері тамған, қолы қысқа.
Қолынан боқ келмейді, боқтан өзгені сөз қылды, боғымен жасты баламен ойнады.
Тырнақ астынан кір іздеу, қас пен көздің арасы.
Шебердің қолынан шыққан, сегіз қырлы бір сырлы.
Тонның ішкі бауындай, қас пен көздің арасында.
Сөз мағынасының кеңеюін қалай түсінесіз:
Тұрақты тіркестер негізінде туындаған мағына.
Бұрынғы мағынасының үстіне жаңа қосымша мағыналарға ие болуы.
Сөздік құрамдағы барлық сөздердің мағынасы.
Ауыспалы мағынаның берілу жолдары.
Атауыштық мағынадағы сөздер.
Табу дегеніміз:
Тіліміздегі жаңа сөздер.
Фразеологиялық тұтастықтан туындаған сөздер.
Атын тура айтуға тыйым салынған сөздер.
Белгілі бір кәсіпке байланысты туындаған сөздер.
Тіліміздегі тың қолданыстар.
Атауыш мағына дегеніміз:
Зат пен құбылысқа байланысты туындайтын мағына.
Затты немесе құбылысты атайтын мағына.
Тұрақты тіркестен туындайтын мағына.
Негізгі мағынадан жасалады.
Ауыспалы мағынадан туындайтын мағына.
Сөзжасам тәсілдері арқылы пайда болған синонимдер:
Ер жету, бой жету, есейген шақ.
Сараң, мол қол, мырза, жомарт.
Көз, бұлақ, бастау, қайнар.
Жуан, жіңішке, талдырмаш, бойшаң.
Ауыздық-сулық, жемқор-парақор, маңызды-мәнді.
Екі мәндес сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысын анықтап, мағынасын күшейтетін сөздер:
Парафраза.
Идиома.
Плеоназм.
Фраза.
Синоним.
Антонимдер жасайтын негізгі сөз таптары:
Одағай, шылау, зат есім, сан есім.
Сын есім, зат есім, етістік, есімдік, үстеу.
Есімдік, жалғаулық, септеулік.
Сұрау есімдігі, демеуліктер.
Жалғау, өздік есімдігі, есімше.
Пассив сөздерге жататын қатар:
Антоним, синоним, омонимдер.
Неологизмдер, фразеологизмдер, метафоралық қолданыстар.
Тар көлемде қолданылатын термин сөздер, көнерген сөздер, тарихи сөздер, диалектизмдер, неологизмдер.
Тұрақты тіркестер, сөйлемшелер, оралымдар.
Сөз тіркестері, сөйлем, сөздік түрлері.
Кірме сөздер дегеніміз:
Тілімізде бұрыннан бар сөздер.
Басқа тілдің ықпалымен жасалып тілімізге енген сөздер.
Сөздік қорымызды молайтатын сөздер.
Тіліміздегі мағыналас сөздер.
Сөздік құрамда өзгеріске түскен сөздер.
Ауыспалы мағынаның берілу жолдары:
Омоним, метонимия, идиома.
Метафора, синоним, фраза.
Метонимия, метафора, синекдоха.
Антоним, эвфемизм, табу.
Варваризм, дисфемизм, неологизм.
Полисемантизмнің омонимдерден айырмашылығы:
Тұлғалық өзгешелігінде.
Түбірге байланысты өзгеріске түсуі.
Мағына негізінде жатыр.
Ауыспалы мағынаның туындауы.
Жаңа мағынаның туындауы.
Терминдердің лексиканың басқа түрлерінен басты айырмашылығы:
Жеке дара мағынаға ие, экспрессивті-стилистикалық қызметі басым.
Көп мағыналы емес, нақты мағыналы, эмоционалды бояуы жоқ.
Нақты бір ұғым атауы, эмоционалды мәнге ие.
Көп мағыналы, эмоционалды мәнге ие.
Ғылым мен техника саласына қатысты көп мағынаға ие.
Фразеологиялық оралымдардың шығуына негіз болған:
Сөздің келтірінді мағынасы.
Сөздің алғашқы және кейінгі мағынасы.
Әр түрлі құбылыстардың адам ойында қорытылған образды бейнесі.
Уақыт өлшемі және тарихи оқиғалар.
Діни наным-сенімдер.
Фразеологиялық бірліктерді бір тілден екінші тілге жеткізу:
Сөзбе-сөз аудару арқылы.
Сол тілде бар баламасымен ғана жеткізу арқылы.
Сөздердің орындарын алмастыру арқылы.
Салыстыру арқылы.
Ауыс мағына арқылы.
Фразеологизмнің негізгі үш белгісі:
Көпмағыналылық, дербес мағыналы сөз, туынды мағына.
Даяр қалпында жұмсалу белгісі, мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылығы.
Тіркесу мүмкіншілігі, қолданылу аясы, сөз формасын жасауы.
Еркін сөз тіркесімен байланысы, көп мағына туғызады.
Сөздің бейнелі қолданылуы, синонимдермен байланысуы.
Фразеологизмге қатысты терминдер:
Перифраз, идиома, сөйлем.
Фразеологиялық бірлік, тұтастық тіркес.
Синоним, синонимдік қатар, тізбек.
Жалғау, жұрнақ, оралым.
Вариант, абзац, еркін тіркес.
Соматикалық фразеологизмдер дегеніміз:
Көркемдік тәсілдер арқылы жасалған.
Белгілі бір мағынаға негізделген.
Құрамында дене мүшелерінің атаулары бар.
Лексикалық варианттарға негізделген.
Морфологиялық құрылымына байланысты туындаған.
Қазақ тілінде фразеологизмдердің жіктелуі:
Фраза, идиома, тіркес.
Фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек.
Фраза синонимдер, этнофразеологизмдер.
Фразеологиялық тіркес, фразеологизмдердің тиянақтылығы.
Фразеологизмдердің тұрақтылығы, фразеологизмдердің варианты.
Фразеологизмдердің лексикалық варианты:
Беті бері қарады, дәмін татты, ат тонын ала қашты.
|
|
