Сґз этикетініѕ ќызметі
жүктеу/скачать 335 Kb.
|
16 25 Сөз этикеті-казак турик
лекция -2, 4 модуль біріккен, № 1 БЖБ 5-сынып қазақ тілі 4-тоқсан (1), Лист наблюдения занятий, Мырзахмет Айша, ФизиÑеÑкое воÑпиÑание в ÑÑнопедагогике (ÐºÐ°Ð·Ð°Ñ Ñкий наÑод)-engime.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Қалың қалай», «Не жаңалық бар», « Мал-жан аман ба»
- Шүкір!» «Өзіңде не жаңалық бар»
- «Сәлеметсіз бе»
- «Merhabalar»
|
ЖОСПАР Кіріспе.................................................................................................................2 I тарау. Сөз этикеті бірліктерінің қызметі мен семантикалық-стилистикалық ерекшеліктері..........................................................................8 1.1 Сөз этикетінің қызметі және оның өзара байланыстылығы..................9 1.2 Сөз этикеті бірліктерінің стильдік ерекшеліктері.................................10 1.3 Сөз этикетінің семантикалық түрлері және ерекшеліктері..................11 1.4 Қазақ және түрік тіліндегі вербалды және бейвербалды этикет формалары.......................................................................................................16 II тарау. Сөз этикет бірліктерінің қолдану орны мен жұмсалу аясы..................................................................................................................19 2.1 Қазақ және түрік тіліндегі амандасу сөз бірліктерінің формалары.......................................................................................................19 2.2 Қазақ және түрік тіліндегі қоштасу сөз бірліктерінің формалары.......................................................................................................32 2.3 Қазақ және түрік тіліндегі тілек сөзі мен рахмет айту сөз бірліктерінің формалары............................................................40 Қорытынды......................................................................................................43 Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..................................................................46 КІРІСПЕ Адам тәлім-тәрбиесіз, өнер-білімсіз, іс-әрекетсіз өмір сүрмек емес. Сол өмірінде ол өзін қоғамнан тыс жүрген жанмын демей, ата-ананың ұл-қызы болғандықтан, халықтың Отанының ұл-қызымын деп есептейді. Адамды сондай саналы ойға баулитын, еңбек процесіне белсене қатысуға мүмкіншілік тудыратын қарым-қатынас құрамы – ұлы мәртебелі сол ана тілі. Адам білімді, тәлім-тәрбиені тіл арқылы алады, мәдениетті, өнерді, ғылымды, техниканы тіл арқылы үйренеді. Тіл – ұлт ерекшеліктерінің бірі, ұлт мәдениетінің бір формасы. Сондықтан онда әрбір халықтың ұлттық сана-сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез-құлқының нысаналары сақталады. Халықтың сондай ерекшеліктері, мәдениеті, әдет-ғұрпы, әдеби мұралары, оның психикалық қалпы тіл арқылы ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады. Тілді жақсы білу оңай жұмыс емес. Өйткені оның шегі жоқ. Тіл - адамдардың еңбек ету процесінде, қарым-қатынас жасау тәжірибесінде мыңдаған жылдар бойы жасалған. Оның орасан зор көп байлықтары сол тілде сөйлейтін халықтың бастан кешірген ұзақ өміріндегі ойлау жұмысының нәтижесі ретінде үнемі дамып отырады. Тілді сіресіп қатып қалған қалпында емес, сол даму, жетілу, процесінде үйренеміз. Адам баласы белгілі бір қоғамда бірлесіп өмір сүріп, бірлесіп еңбек етеді. Қандай да болмасын қоғамның көпшілік қабылдаған әдет-ғұрып, қарым-қатынас жасау дәстүрі болады. Адамдардың бір-бірімен араласуы сол қағидаға негізделеді. Одан ауытқу өзара қалыптасқан қарым-қатынасқа қаяу түсіру мүмкін. Сондықтан әркім белгілі қоғамның бір мүшесі ретінде, көпшілікке аян дәстүрлі қағидалар мен әдет-ғұрыптарды құрметтеп отыруға тиіс. Міне, адамдардың өзара қарым-қатынасына қатысты орныққан әдеп ережелерінің жиынтығы ғылымда «этикет» деген арнайы терминмен айтылады. Осы әдеп ережелері жиынтығының вербалды (тіл арқылы жүзеге асатын) жағы «сөз этикеті» деген арнайы атпен ерекшеленіп атала бастады. Сөз этикеті жалпы алғанда адамдар (коммуникаттар) арасындағы байланыстың үзілмеуі, реттеліп отыруы, сыпайы түрде жүзеге асуы, сондай-ақ көңіл-күйге жағымды әсер ету үшін жұмсалады. Міне, бұларды бір сөзбен айтқанда сөз этикетінің қызметі деп атауға болады. Сөз этикеті әлеуметтік-лингвистикалық құбылыс болғандықтан да, оның өзіне тән қызметі тіл табиғатынан, тілдің функцияларынан туындайды. Ал жалпы тілдің ең басты қызметі – қарым-қатынас құралы болу және де танымдық мәні, яки қоршаған ортаны танып білу, заттар мен құбылыстарды бейнелеу, ойды жеткізу екендігі белгілі. Сөз этикеті, негізінен тілдің бір бөлшегі, шағын жүйесі (микросистема) ретінде қарым-қатынас, яғни коммуникативтік қызметте жан-жақты ашылады, ал танымдық қызметінде ол жетекші рөль атқармайды. Мысалы, дәстүрлі «Қалың қалай?», «Не жаңалық бар?», « Мал-жан аман ба?» сияқты қалыпты сұрақтар (клише, штампттар) нақты жауапты талап етпейді. Бұл сұраулы сөйлемдер өз кезегінде айтылуға тиіс болғандықтан, айтылады да, оған тағы да дәстүрлі «Шүкір!» «Өзіңде не жаңалық бар?» деген тәрізді қалыпты жауаптар беріледі. Бұл мысалдар (сөз орамдары) сөйлеушілердің әңгімені бастап кетулеріне «кілт», яки бір нәрсені сұрау, оған жауап беру қызметінде емес, негізінен, қарым-қатынасты үзбеу, жалғау қызметінде тұр. Бұл, әрине, сөз этикетінің негізгі қызметі тек байланыс құралы ғана болып, оның танымдық (сигнификативтік) мәні жоқ деген сөз емес. Егер оның бұндай танымдық мәні болмаса, біз белгілі бір нақты жағдайда қоштасу мен амандасу, рахмет айту секілді түрлерін ажырата алмаған болар едік. Сөз мәдениеті күрделі ұғымды қамтиды. «Сөз» деген сөздің өзі – мағыналық өрісі кең дүние. Тіл жеке сөздерден тұрады, яғни сөз – тілдің бір элементі. Қазақ тілінде «сөз» сөзінің қосалқы, ауыспалы мағыналары бар. «Сөз мәдениеті» – тілдің жеке элементтерін, тұлға-тәсілдерін оның елегінен өтіп қалыптасқан, қоғам тарапынан қабылданған заңдылықтарына сәйкес дұрыс пайдалану туралы білім саласы. Сонымен «Сөз мәдениеті» – тек тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық нормаларын бұлжытпай дәлме-дәл сақтау ғана емес, айтпақ ойды тыңдаушы жүрекке жылы тиетін, «айналасы теп-тегіс жұмыр келген», әсерлі жеткізу дегенді білдіреді. Кез келген ұлттың, халықтың сырт көзге бірден байқалатын, мен мұндалап тұратын ерекшелігі ең алдымен этикеттен, сөз этикетінен көрінеді. Белгілі бір халықтың, ұлттың тілін үйренуде басқа елдің алдымен сол халықтың тіліндегі сөз этикетіне ден қояды. Тіл үйренуді амандасу, рахмет айту, кешірім сұрау, комплимент айту және қоштасу сияқты сөз этикет сөздерден бастайды. Адамдардың дидарласуына, ең алдымен, дәнекер болатын да – осылар. Туған-туысқан, жора-жолдас, тамыр-таныстармен кездескенде – амандасу, кетерде – қоштасу қаншалықты дәстүрлі әдетке айналса, біреудің қуанышына, қайғы-қасіретіне ортақтасу соншалықты табиғи да. Адамның жанына жағымды, жылы сөздер оның көңіл-күйінің пернесі сияқты. Міне, сондықтан, атап айтқанда қазақ және түрік тілдеріндегі сөйлеу әрекетіне және осы процестегі ұлттық-мәдени ерекшеліктерге талдау жасағанда екі тілдегі амандасу, қоштасу және рахмет айту формаларын салыстыра қараудың да рөлі ерекше екенін көрсетуді мақсат еттік. Екі бөлек тілде сөйлейтін адамдар бір-бірімен түсінісе алмайды. Өйткені екі бөлек географиялық аймақта өмір сүретін адамдар сезімдері мен ойларын жеткізуде бірдей тіл элементтерін басқа түрде, басқаша пайдалануы мүмкін. Әр адам жеке тұлға болғаны үшін, төңірегінде болып жатқан құбылыстарға, оқиғаларға түрлі реакциялар көрсетеді. Қоғамдағы белгілі бір жағдайларға байланысты болған оқиғаларға қатысты қалыптасып қалған реакциялар, қимылдар, сөздер, мәдени этикеттер бар. Осыған орай, қазақ және түрік халықтарының өмірінде жиі кездесетін амандасу, қоштасу және рахмет айту сөз этикеттері мен олардың қай жерде, қашан, қалай қолданудың шарттарын көрсетеміз. Мысалы, амандық сұрасудың ешқандай қиындығы жоқ сияқты көрінеді. Бірақ амандасудың толып жатқан түрлері, синонимдері және варианттары бар. Сондықтан қай тілде болмасын, оларды талғап, таңдап қолдануға қажет. Сәлемдесудің күнделікті өмірде мәні аса зор. Танысу да, әңгімелесу де амандасудан басталады. Амандасу арқылы көзтаныс, жүзтаныстармен одан әрі білістігімізді нығайта түсеміз. Сондықтан да халық нақылында «Сөз атасы – сәлем» делінеді. Амандасу – этикеттік таңба, ал белгілі бір нақты жағдайда (ситуацияда) амандаспай кету (сәлем алмау, сәлем бермеу) этикеттік таңба жоқ дегенді білдірмейді, қайта керісінше қандай да болмасын себепке (мотивке) байланысты (реніш, өкпе т. б.) қарым-қатынасты үзу тактісін аңғартады. Сол себептен де сәлемдесуге жер бетіндегі халықтардың бәрі ерекше мән береді. Оларды қолданудың, жұмсаудың өзіндік қалыптасқан жүйесі бар. Амандасудың тұрақты сөз орамдарын (сөздерін) яки тілдік құралдарын орнымен қолдана білу алдымен қалыпты қарым-қатынастың типін ажырата білуге байланысты болып келеді. Осы жүйені дұрыс аңғармаған адам кейде амандасуда ағаттық жіберіп алады. Амандық сұрасу күнделікті өмірде жиі қолданылатын сөз бірліктері. Бірақ бұлардағы мағыналық, стильдік реңк оларды талғап, таңдап өз орайында қолдануды қажет етеді. Мысалы, қысқаша түрде салыстырып көрсек, қазақ тілінде, «Сәлеметсіз бе?» деп амандасу үлкен-кішіге, таныс-бейтанысқа, ресми жағдайда да қолданыла беретінін байқасақ, бұл қолданыстың түрік тіліндегі формасы «Merhaba» (мерһаба) - жекеше түрі, «Merhabalar» (мерһабалар) - көпше түрі. Бұл қолданыс негізінен көп адамға қарата айтылады, сондай-ақ, бұл көпше түрдегі қолданысты аса сыйлы, құрметті адамдарға да қарата айтуға болады. Мағынасы жағынан қазақ тілімен бірдей, бейтарап болғандықтан, күнделікті өмірде қолданыла береді. жүктеу/скачать 335 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|